षोडशोध्यायः

देवासुरसम्पद्विभागयोग

श्रीभगवानुवाच
अभयं सत्त्वसंशुद्धिज्ञानयोगव्यवस्थितिः ।
दानं दमश्च यज्ञश्च स्वाध्यायस्तप आर्जवम् (१)
निर्भय, ज्ञानमा पूर्ण, चित्तमा अति स्वच्छता,
दम, दान, तथा यज्ञ, तप, स्वाध्याय, साधुता,

अहिंसा सत्यमक्रोधस्त्यागः शान्तिरपैशुनम् ।
दया भूतेष्वलोलुप्त्वं मार्दवं ह्रीरचापलम् (२)
अहिंसा, सत्य, अक्रोध, त्याग, शान्ति र उच्चता,
निर्लोभी, स्थिर, लज्जालु, दया, कोमल भावना,

तेजः क्षमा धृतिः शौचमद्रोहोनातिमानिता ।
भवन्ति सम्पदं दैवीमभिजातस्य भारत (३)
तेज, धैर्य, क्षमा, शौच, अद्रोह, मान-शून्यता,
दैवी सम्पदले युक्त नरका हुन् विशेषता ।

दम्भो दर्पोऽभिमानश्च क्रोधः पारुष्यमेव च ।
अज्ञानं चाभिजातस्य पार्थ सम्पदमासुरीम् (४)
घमण्ड, रिस, अज्ञान, क्रूरता र अहंपना,
आसुरी नरमा हुन्छन्, उक्त दुर्गुण, अर्जुन !

दैवी सम्पद्विमोक्षाय निबन्धायासुरी मता ।
मा शुचः सम्पदंं दैवीमभिजातोऽसि पाण्डव (५)
दैवी लक्षणले मुक्ति दिन्छ, बाँध्दछ आसुरी,
छौ दैवी गुणका पार्थ, नगर्नू शोक यस्तरी ।

द्वौ भूतसर्गौ लोकेऽस्मिन्दैव आसुर एव च ।
दैवो विस्तरशः प्रोक्त आसुरं पार्थ में श्रृणु (६)
विश्वमा आसुरी, दैवी गुणले युक्त छन् नर,
भनें विस्तारले दैवी, पार्थ ! लौ आसुरी सुन ।

प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च जना न विदुरासुराः ।
न शौचं नापि चाचारो न सत्यं तेषु विद्यते (७)
गर्ने के हो, नगर्ने के जान्दैनन् आसुरी नर,
न शुद्धता, न आचार, न सत् हुन्छ तिनीसँग ।

असत्यमप्रतिष्ठं ते जगदाहुरनीश्वरम् ।
अपरस्परसम्भूतं किमन्यत्कामहैतुकम् (८)
असत्य र निराधार जगत् हो, छैन ईश्वर-
भन्दछन् काम–इच्छा हो सृष्टिको मूल कारक ।

एतां दृष्टिमवष्टभ्य नष्टात्मानोऽल्पबुद्धयः ।
प्रभवन्त्युग्रकर्माणः क्षयाय जगतोऽहिताः (९)
दृष्टि यस्तो हुने आत्म–ज्ञानहीन र आसुरी-
मूढले गर्दछन् काम विश्व नै नासिने गरी ।

काममाश्रित्य दुष्पूरं दम्भमानमदान्विताः ।
मोहाद्गृहीत्वासद्ग्राहान्प्रवर्तन्तेऽशुचिव्रताः (१०)
नपुग्ने कामना राखी मद, दम्भ र मोहले
मिथ्याचार गरी हिंड्छन् अशुद्ध–चित्तका सबै ।
मद = अज्ञान, अहङ्कार । दम्भ = घमण्ड ।

चिन्तामपरिमेयां च प्रलयान्तामुपाश्रिताः ।
कामोपभोगपरमा एतावदिति निश्चिताः (११)
मुत्युपर्यन्तका सारा चिन्ताको भक्ति गर्दछन्,
मात्र इन्द्रियको तृप्ति उनका लक्ष्य बन्दछन् ।

आशापाशशतैर्बद्धाः कामक्रोधपरायणाः ।
ईहन्ते कामभोगार्थमन्यायेनार्थसञ्चयान् (१२)
आशाका सय पासामा फँसेका काम–नोकर
गर्दछन् भोगका निम्ति अवैध धन सञ्चय ।

इदमद्य मया लब्धमिमं प्राप्स्ये मनोरथम् ।
इदमस्तीदमपि मे भविष्यति पुनर्धनम् (१३)
जति प्राप्त गरें मैंले, अब झन् त्यति पाउँछु,
अहिले यति जम्मा छ, पछि धेरै कमाउँछु ।

असौ मया हतः शत्रुर्हनिष्ये चापरानपि ।
ईश्वरोऽहमहं भोगी सिद्धोऽहं बलवान्सुखी (१४)
मद्वारा मारियो शत्रु, हत्या गर्छु अरू पनि,
हुँ ईश्वर, तथा सिद्ध, भोगी र बलवान्, सुखी ।

आढ्योऽभिजनवानस्मि कोऽन्योऽस्ति सदृशो मया ।
यक्ष्ये दास्यामि मोदिष्य इत्यज्ञानविमोहिताः (१५)
धनी, कुटुम्बवाला हुँ, मतुल्य अरु को छ र !
गर्छु मैं यज्ञ–दानादि भन्ने अज्ञान–मोहित,

अनेकचित्तविभ्रान्ता मोहजालसमावृताः ।
प्रसक्ताः कामभोगेषु पतन्ति नरकेऽशुचौ (१६)
भ्रान्तिले चित्त बिग्रेका फँसेका मोहजालमा,
खस्तछन् भोग-आसक्त यम-लोक अशुद्धमा ।

आत्मसम्भाविताः स्तब्धा धनमानमदान्विताः ।
यजन्ते नामयज्ञैस्ते दम्भेनाविधिपूर्वकम् (१७)
आफैंलाई श्रेष्ठ मान्ने मातेका धन–मानले
गर्दछन् नामको यज्ञ विधि छोडेर दम्भले ।

अहङ्कारं बलं दर्पं कामं क्रोधं च संश्रिताः ।
मामात्मपरदेहेषु प्रद्विषन्तोऽभ्यसूयकाः (१८)
काम–क्रोध, अहङ्कार, घमण्ड, बलका भर–
पर्ने निन्दकले गर्छन् म सर्बेश्वरको रिस ।

तानहं द्विषतः क्रूरान्संसारेषु नराधमाम् ।
क्षिपाम्यजस्रमशुभानासुरीष्वेव योनिषु (१९)
रिसाहा र दयाहीन, पापाचार, नराधम–
मान्छे असुरयोनीमा धकेलिन्छन् पुन:पुन: ।

आसुरीं योनिमापन्ना मूढा जन्मनि जन्मनि ।
मामप्राप्यैव कौन्तेय ततो यान्त्यधमां गतिम् (२०)
आसुरी याेनि पाएका मूढले किहल्यै पनि
मलाई, पार्थ ! भेट्तैनन्, पाउँछन् नीचको गति ।

त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः ।
कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्रयं त्यजेत् (२१)
काम, क्रोध तथा लोभ ढोका हुन् यम-लोकका
आत्म–नाशक छन्, त्याग गर्नु पर्दछ सर्वदा ।

एतैर्विमुक्तः कौन्तेय तमोद्वारैस्त्रिभिर्नरः ।
आचरत्यात्मनः श्रेयस्ततो याति परां गतिम् (२२)
पार्थ ! यो तमको ढोका-बाट जो मुक्त बन्दछ,
आत्म–कल्याणमा लागी त्यसले मुक्ति पाउँछ ।

यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः ।
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम् (२३)
जो शास्त्रविधि छोडेर स्वेच्छाले कर्म गर्दछ,
न सिद्धि, न त आनन्द, न परंगति पाउँछ ।

तस्माच्छास्त्रं प्रमाणं ते कार्याकार्यव्यवस्थितौ ।
ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि (२४
शास्त्र प्रमाण हो, कार्य-अकार्य छ व्यवस्थित,
त्यसैले शास्त्र जानेर सत्कर्म गर्नुपर्दछ ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे देवासुरसम्पद्विभागयोगो नाम षोडशोऽध्यायः ।। हरिः ॐ तत् सत् ।।