श्रीमद्भगवद्गीता द्वितीय अध्याय
श्रीमद्भगवद्गीता अध्याय दुई
सम्पादन गर्नुहोस्साङ्ख्य योग
सम्पादन गर्नुहोस्सञ्जय उवाच
सम्पादन गर्नुहोस्तं तथा कृपयाविष्टमश्रुपूर्णाकुलेक्षणम् ।
विषीदन्तमिदं वाक्यमुवाच मधुसूदनः ।।१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्तम् (त्यस) तथा (अनि) कृपया आविष्टम् (बिचरो बनेका) श्रुपूर्णाकुलेक्षणम् (आँखाभरि आँसु भएका)विषीदन्तम् (विषादगस्त) इदम् (यो) वाक्यम् (वाक्य) उवाच (भन्नु भयो) मधुसूदनः (मधुसूदन कृष्णले)।
सञ्जयले भने (सञ्जय उवाच)–
गहभरी आँसु गरी शोकले बिचरो अर्जनुलाई मधुसूदन (कृष्ण) ले यो वचन भन्नुभयो ।।१।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्सञ्जयले भने –
मधुसूदनको अर्थ हो मधु नामक दैत्यको संहारकर्ता । पुराण कथाहरुमा सृष्टिको सुरुमा भगवान् विष्णुले मधु र कैटभ दैत्यको नाश गर्नु भएको थियो भन्ने उल्लेख पाइन्छ । साथै भगवान् कृष्णलाई भगवान् विष्णुको अवतार मानिन्छ । मधुसूदनको सांकेतिक अर्थ पनि छ । मधुको अर्थ मद हो । मद नाश गर्ने कारणस्वरूप श्रीकृष्णलाई यस श्लोकमा मधुसूदन भनिएको हो । अहङ्कारको मधु नाश नभई तत्त्व ज्ञान हुँदैन ।
श्रीभगवानुवाच
सम्पादन गर्नुहोस्कुतस्त्वा कश्मलमिदं विषमे समुपस्थितम् ।
अनार्यजुष्टमस्र्वग्यमकीर्तिकरमर्जुन ।। २ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्श्रीभगवानुवाच (श्रीभगवानले भन्नुभयो)–
कुतः (कहाँबाट) त्वा (तिमीलाई) कश्मलम् (दोषपूर्ण) इदम् (यो) विषमे (विषम अवस्था) समुपस्थितम् (उपस्थित भयो) अनार्यजुष्टम् (अनार्यका लागि योग्य) अस्र्वग्यम् (स्वर्गनजाने) अकीर्तिकरम् (कीर्ति नदिने) अर्जुन ।
श्रीभगवानले भन्नुभयो
हे अर्जुन, यस विषम परिस्थितिमा अनार्यले गर्ने, अस्वर्गप्रद तथा अकीर्तिकारक कामकुरा तिमीलाई कहाँबाट आयो ?२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अर्जुनको अप्रत्याशित व्यवहार देखेर चकित भएर सोध्नु हुन्छ– हे अर्जुन, यो असमयको व्यवहार दोषपूर्ण छ । यस्तो किनभयो । यस्तो अश्रेष्ठ व्यवहार किन ?
कश्मलको यहाँ दुई अर्थ छ– धमिलो (अशुद्ध) र मोहकारक । दुवैतिरबाट रण–स्वीकारसूचक शङ्खध्वनि भैसकेर शस्त्र छुट्न तयार थिए । यस्तो समयमा अर्जुनले म युद्ध गर्दिनँ भनेर जवाफ दिंदा अचानक प्रतिकूल परिस्थिति उत्पन्न भयो । त्यसैले अर्जुनको विचार कश्मल छ । जुन कुरा देख्नुपर्ने हो त्यो नदेखेर अर्कै कुरा देखेकोले यो मोहकारक पनि छ । युद्धमा आएर विपक्षीलाई पूजनीय देख्नु मोहकारक हो ।
भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई प्रेमपूर्वक सोध्नु भयो– ‘हे अर्जुन, यस विषम परिस्थितिमा यस्तो मोह तिमीलाई किन भयो ? यसले तिमीलाई तीनवटा हानि गर्छ– अनार्यजुष्ट बनाउँछ, स्वर्ग प्रदान गर्दैन, अकीर्तिकारक छ ।’
आर्यको अर्थ हो श्रेष्ठ । कर्तव्यपरायण हुनु र सदाचरण गर्नु आर्यजुष्ट हो । यसको विपरीत कर्म अनार्यजुष्ट हो । अनार्यजुष्ट अर्थात् अश्रेष्ठको आचरण । यस्तो आचरण जुन वर्तमानका लागि हानिकारक र भविष्यका लागि अकीर्तिकारक छ । जसले स्वर्ग प्रदान गर्दैन, अर्थात् मृत्यु उपरान्त पनि अमर्यादा भइरहन्छ । एक बहादुर योद्धा युद्धबाट भागेको कुराले अपमान दिइरहनेछ । वैदिक सनातन आर्य मतावलम्बीका तीन आदर्श छन्– आर्यत्व, स्वर्ग, र कीर्ति । स्वर्ग भनेको मृत्युपश्चात्को सम्मानित स्थान हो । कीर्ति भनेको मरणोपरान्त प्राप्त हुने यश हो । कीर्ति (२.२) र यश (१०.३३) लाई गीताले अन्तर गर्दछ । यस जीवनमा प्राप्त हुने प्रसिद्धिलाई यश र मृत्यु पश्चात प्राप्त हुने प्रसिद्धिलाई कीर्ति भनिएको छ ।
अकबरले बीरबलसंग प्रश्न गरे–‘बीरबल, सबै मानिसहरूले आफन्त मरे पछि स्वर्गे हुनु भो भन्छन् । वास्तवमा को को स्वर्ग पुगे कसरी थाहा पाउन सकिन्छ ? ’
बीरबल–‘जो मरे पछि मानिसहरूले पीर गर्छन्, जसको गुणगान गाइरहन्छन् । त्यो स्वर्ग पुगेको रहेछ भन्ने थाहा पाइन्छ । जो मरेपछि मानिसहरूले वास्ता गर्दैनन्, त्यो स्वर्गमा छैन भन्ने थाहा हुन्छ ।’
स्वर्ग भनेको कीर्ति हो । अपकीर्ति नै नर्क हो ।
क्लैव्यं मा स्म गमः पार्थ नैतत्त्वयुपपद्यते ।
क्षुद्रं हृदयदौर्बल्यं त्यक्त्वोत्तिष्ठ परन्तप ।। ३ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्क्लैव्यम् (कायरता) मा स्म गमः (नदेखाउ) पार्थ (हे पृथापुत्र) न एतत् उपपद्यते (यो सुहाउँदैन) क्षुद्रम् हृदयदौर्बल्यम् (हृदयको क्षुद्र दुर्बलता) त्यक्त्वा (त्यागेर) उत्तिष्ठ (उठ) परन्तप (शत्रुलाई पीडा दिने)।
हे पार्थ, कायरता नदेखाउ । तिमीलाई यो सुहाउने कुरा होइन । हे परन्तप, हृदयको क्षुद्र दुर्बलतालाई त्याग अनि, (युद्धका लागि) उठ ।।३।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्पार्थको अर्थ हो पृथा पुत्र । पृथा कुन्तीको त्यो नाम हो जसबाट उनी कृष्णका बुबाको बहिनी (फुपू) को रूपमा चिनिन्छन् । त्यसैले यो आत्मीय सम्बोधनको प्रतीक हो । त्यसै गरी परन्तप नाम पनि विशिष्ट छ । शत्रुलाई ताप दिने । योद्धा अर्जुन । अहिले देखिएको जस्तो कायर अर्जुन होइन । यी दुई नाम पुकारेर भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई मानसिक रूपमा बल प्रदान गर्ने विधि प्रयोग गर्नु भएको छ । जब कसैले आफूलाई मानसिक रूपमा अति अशक्त ठान्छ, उसलाई शारीरिक मात्र होइन मानसिक निकटता पनि आवश्यक पर्छ ।
संस्कृत शब्द क्लीवका विभिन्न अर्थ हुन्छन्– नपुंसक, सन्तान जन्माउन अयोग्य, पुरुषार्थहीन, डरछेरुवा, नीच, अधम, अनुपयुक्त, शक्तिहीन, अथवा तेस्रो प्रकृति । तर गीतामा यो कायरको अर्थमा प्रयोग भएको छ ।
श्रीकृष्णले अर्जुनलाई उपदेश किन दिनु भयो ? युद्धको सेनापति हो– धृष्टद्युम्न । बलियो योद्धा हो– भीम । अर्जुनले युद्ध नगरेको भए पनि युद्ध त निश्चित छ । महाभारत युद्धमा पाण्डवका विजयको जिम्मेवारी युधिष्ठिरले लिनु पर्ने भएता पनि उनलाई केवल धर्माधर्मको मात्र चिन्ता थियो । उनले युद्ध चाहेका छैनन् । भीमलाई दुर्योधन र दुःशासनसंग बदला लिनका लागि यो युद्ध चाहिएको छ, न्यायको प्रतिष्ठासंग उनको सरोकार थिएन । धृष्टद्युम्नको उद्देश्य केवल एउटा छ । त्यो हो द्रोणाचार्यसंग बदला लिनु ।
महाभारत युद्धको परिणाम प्रति समग्र रूपमा जिम्मेवार वास्तवमा कृष्ण हुन् । वास्तविकता के हो भने अर्जुनका सारथी भगवान् कृष्णले अर्जुनलाई वास्तविक रक्षक ठान्नु हुन्छ । भगवान् कृष्णलाई के कुरा राम्ररी थाहा छ भने अर्जुन यदि युद्धबाट भाग्छन् भने युद्धको जटिलतामा वृद्धि हुन्छ । एउटा वास्तविक सेनापति नै युद्धबाट भागेपछि त्यस युद्धको के गति होला ? अर्जुन युद्धबाट आफू मात्र भागेको थिएन, उसले लाखौं योद्धाहरूलाई आफ्नो गतिमा पुर्याउनेवाला थियो । युद्धका भगौडा सैनिकको पाप समाजले समेत बेहोर्नु पर्ने हुन्छ । अनि युद्धको अन्तमा एउटा कुराको निर्णय हुने थियो । त्यो के भने न्यायको प्रतिष्ठा हुने कि अन्यायको ? समाजमा नैतिक मूल्य मान्यतालाई बचाई समाजलाई विखण्डन हुनबाट रोक्नु थियो ।
यस परिस्थितिको समाधानका लागि भगवान् श्रीकृष्णले करुणापूर्ण दृष्टिले आफ्ना मित्र र महाभारत युद्धको एक महारथीलाई हेर्नु भयो । यस कमजोरीको कारण के हो र यस्तो असमयमा यो मोह किन भयो ? त्यसको खोजी गर्नु भयो । अनि हाँस्दै कर्तव्य पूरा नगर्दा हुने हानि र पूरा गर्दा प्राप्त हुने लाभहरू व्याख्या गर्न थाल्नु भयो ।
अर्जुन उवाच
सम्पादन गर्नुहोस्कथं भीष्ममहं सङ्ख्ये द्रोणं च मधुसूदन ।
इषुभिः प्रतियोत्स्यामि पूजार्हावरिसूदन ।। ४।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अर्जुन उवाच (अर्जुनले भने)—
कथम् (कसरी) भीष्मम् अहम् (मैले भीष्मलाई) सङ्ख्ये (युद्धभूमिमा) द्रोणम् च (अनि द्रोणलाई) मधुसूदन (हे मधुसूदन) इषुभिः (बाण) प्रतियोत्स्यामि (प्रतिप्रहार गर्न सक्छू( पूजा अर्हाः (पूजा योग्य) अरिसूदन (हे अरि सूदन) ।
अर्जुनले भने
हे कृष्ण, युद्ध भूमिका यी भीष्म र द्रोण, जुन पूजा योग्य छन्, लाई मैले बाणको प्रति प्रहार गर्न कसरी सक्छु ?४।।
अर्जुनलाई शस्त्र ज्ञान मात्र होइन शास्त्र ज्ञान पनि छ । तर मन विचलित छ । त्यसैले आत्तिएर, व्याकुल भएर दुई दुई नामले बोलाइरहेका छन्– हे मधुसूदन, हे अरिसूदन । युद्धमा भीष्म र द्रोणलाई छोडेर अरुसंग युद्ध गर्न पाएको भए शायद उनी यति विचलित हुने थिएनन् तर त्यो पनि असम्भव थियो । दुवै जना व्यूहको मुखमा थिए । एक जना सेनापति र अर्को उपसेनापतिको रूपमा । त्यसैले अर्जुनले विचलित भएर भन्छन्– ‘यस्ता पूजनीय, महानुभाव र गुरूहरूलाई मारेर भौतिक सम्पत्ति एकत्रित गर्नुभन्दा बरु भिक्षा मागेर खाउँला ।’
गीताले प्रतिस्पर्धी जीवनको एक कटु यथार्थ व्यक्त गरेको छ ? जहिले पनि आफ्नो जीवनको निर्णायक प्रतिस्पर्धामा आफ्नो सबभन्दा नजिकका संग नै शत्रुताको सामना गर्नु पर्छ । अर्को शब्दमा, मानिस सबभन्दा असुरक्षित आफ्नो निकटतम व्यक्तिसंग नै हुन्छ ।
यस श्लोकको एउटा सांकेतिक अर्थ हो जीवको पाशबद्धता । स्वामी रामकृष्णका अनुसार जीव पाशबद्ध हुन्छ, शिव पाश मुक्त छ । घृणा, भय, जाति–अभिमान, गोपनताको इच्छा यी सबै पाश हुन् । अहंकाररुप अज्ञानले मानिसलाई भगवानभन्दा भिन्न बनाउँछ । जीवको अहंका नाश भए पछि त्यो ईश्वरबाट अलग छैन भन्ने बुझ्छ ।
गुरूनहत्वा हि महानुभावान्,
श्रेयो भोक्तुं भैक्ष्यमपीह लोके ।
हत्वार्थकामांस्तु गुरूनिहैव,
भुञ्जीय भोगान्, रूधिरप्रदिग्धान् ।। ५ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्गुरून् (गुरुहरुलाई) अहत्वा हि (न मारेर नै) महानुभावान् (महानुभावहरु) श्रेयः (श्रेय छ) भोक्तुं (भाग्नु) भैक्ष्यम् (भिक्षा) अपि (पनि) इह लोके (यस लोकमा) हत्वा (मारेर) अर्थकामान् (अर्थ र कामका वशीभूत) तु (तर) गुरून् (गुरुहरु) इह एव (यो नै) भुञ्जीय (भोग्नु) भोगान् (भोगहरु) रूधिरप्रदिग्धान् (रगतले सिंचिएका) ।
महानुभाव (भीष्म) र गुरूलाई नमारेर बरु भिक्षा माग्नु श्रेयस्कर छ । अर्थकामी गुरूहरूलाई मारेर सुख भोग्नु भनेको त उनकै रगतले मुछिएका भोग भोग्नु हो ।।५।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अर्थ शब्दले राजशक्तिलाई पनि जनाउँछ त्यसैले अर्थकामान् भनेको राज्य सुखभोग इच्छुक हो । यसको अर्को अर्थ पनि छ– अर्थ र कामका वशीभूत भएका । सामान्य मानिसहरू अर्थकामान् नै हुन्छन् । तर स्वामी ईश्वरानन्दको छुट्टै तर्क छ–अर्जुनले अर्थकामान् भनी सम्बोधन गर्दा युद्धको परिस्थितिलाई ध्यानमा राखेका होलान् । युद्ध हुनुभन्दा पहिले द्रोण, शल्य र कृपाचार्यलाई नमस्कार गर्न र युद्धमा उनीमाथि हतियार चलाउने आज्ञा लिन युधिष्ठिर गएका थिए । युधिष्ठिरको विनम्रता प्रशंसा गर्दै सबैले एक एक गरी भनेका थिए–‘मानिस अर्थको दास हुन्छ, अर्थ कसैको दास हुँदैन । यो सत्य कुरा हो । हे राजन्, कौरवहरूले मलाई अर्थबलले बाँधेका छन् । के गरूँ ? म बाध्य छु ।’ तिमीले जुन विनम्रता देखायौ यसले गर्दा तिमी विजयको आशीर्वाद प्राप्त गर्न योग्य छौ ।
उनीहरु अर्थकामान् छन् भन्नुको अर्थ के पनि हो भने उनीहरुको क्रियाकलाप धर्मानुकूल छैन । जुन बेला अर्थ र काम धर्मानुकूल हुन्छन्, त्यो मात्र उचित क्रियाकलाप हो । यस अर्थमा गुरु र महानुभवाहरुका क्रियाकलाप सम्मानित पनि छैनन् । स्वयं भीष्मले भनेका छन्– जब मानिसहरुले निर्मल चित्त राखेर धैर्यपूर्वक अर्थार्जनको प्रयास गर्छन्, यस्तोमा उचित काल, कारण, र परिस्थिति अनुसार अर्थ, काम र धर्म आपसमा सन्तुलित हुन्छन् । (महाभारत शान्ति पर्व १२३.३)
न चैतद्विद्मः कतरन्नोगरीयो,
यद्वा जयेम यदि वा नो जयेयुः ।
यानेव हत्वा न जिजीविषाम–
स्तेऽवस्थिताः प्रमुखे धार्तराष्ट्राः ।।६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्च एतत् (अनि यो) न विद्मः (थाहा छैन) कतरत् (दुवैमा कुनचहिं) नः (हामीलाई) गरीयः (श्रेष्ठ छ) यद् वा जयेम (अथवा विजयी हुने छौं) यदि वा नः जयेयुः (अथवा विजयी हुने छैनौं ) यान् एव हत्वा (जसलाई मारेर) न जिजीविषामः (जीवित रहन चाहना गर्ने छैनौं) ते अवस्थिताः (तिनी अवस्थित छन्) प्रमुखे (अगाडि नै) धार्तराष्ट्राः (धृतराष्ट्रका पुत्र) ।
हामीलाई भिक्षा र युद्धमा कुन कार्य श्रेष्ठ छ ? यो थाहा छैन । अनि के पनि थाहा छैन भने हामीले उनीहरूलाई जित्छौं कि उनीहरूले हामीहरूलाई जित्छन् ? जसलाई मारेर हामी बाँच्न चाहन्नौं तिनै धृतराष्ट्रका सन्तान युद्धका लागि प्रमुख (अगाडि) भएर उभिएका छन् ।।६।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अर्जुन दुविधाग्रस्त छन् । उनीहरुले मार्न सक्छन् कि मैले ? भिक्षा मागेर जीवनयापन गर्नु ठीक कि युद्ध गरेर राज्य प्राप्त गर्नु ? युद्ध गरुँ त पूजनीय वर्गसंग अशोभनीय व्यवहार गर्नुपर्दछ । न गरुँ भने रणक्षेत्रमा आएर फर्कनु योद्धाको कर्तव्य होइन ।
कार्पण्यदोषोपहतस्वभावः,
पृच्छामि त्वां धर्मसम्मूढचेताः ।
यच्छ्रेयः स्यान्निश्चितं ब्रुहि तन्मे
शिष्यस्तेऽहं शाधि मां त्वां प्रपन्नम् ।। ७ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्कार्पण्यदोषः (कृपणता दोषले) उपहतस्वभावः (स्वभाव नष्ट भएकोले) पृच्छामि त्वाम् (तपाईंलाई सोध्छु) धर्मसम्मूढचेताः (कर्तव्यको बारेमा चित्त मोहित भएको) यत् श्रेयः (जुन श्रेयस्कर) स्याद् (हुनेछ) निश्चितम् (निश्चित) ब्रुहि तत् मे (त्यो मलाई भन्नुहोस्) शिष्यः ते अहं (म तपाईंको शिष्य) शाधि (उपदेश) माम् मलाई) त्वाम् (तपाईंका) प्रपन्नम् (शरण परें) ।
कृपणता दोषले मेरो स्वाभाविक ज्ञान नष्ट भयो । कर्तव्याकर्तव्य निर्णय गर्न नसकेर तपाईलाई सोध्छु– मेरो निम्ति जुन श्रेयकारक छ त्यो भन्नुहोस् । म तपाईंको शिष्य भएँ मलाई शिक्षा दिनुहोस् ।।७।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्यहाँ अर्जुनलाई ठूलो कर्मसङ्कट परेको छ । एकातिर शिष्टाचार विरोध र अर्कातिर कर्तव्यको त्याग । अनि आफ्नै बन्धुवर्गसंग लड्नुपर्ने ? कृपणको अर्थ हुन्छ सानो, क्षुद्र । कायर, छुचो, र दुखी अवस्थामा मानिसको मन खुम्चिन्छ । त्यसैले भनिन्छ– किन चाउरिस मरिच, आफ्नै पिरले । दुखमा सबैको मन सानो हुनजान्छ र खुशीमा मन विस्तार हुन्छ । आफ्नो दुख प्रकट गरे पछि अर्जुनले आफ्नो कृपणता दोष र अज्ञानलाई स्वीकार गर्दै भगवान् कृष्णलाई गुरू बनेर उचित बाटो देखाइदिन अनुरोध गरेका छन् ।
न हि प्रपश्यामि ममानुपद्याद्,
यच्छोकमुच्छोषणमिन्द्रियाणाम् ।
अवाप्य भूमावसपत्नमृद्धं,
राज्यं सुराणामपि चाधिपत्यम् ।।८।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न हि प्रपश्यामि (देख्दै देख्दिनँ) मम (मेरा) अपनुपद्याद् ( हटाउन सक्ने) यत् (जुन) शोक उत्शोषणम् (सुकाउने) इन्द्रियाणाम् (इन्द्रियहरुलाई) अवाप्य (प्राप्त गरेर) भूमौ (भूमि, राज्य) असपत्नम् (बाधारहित) ऋृद्धम् राज्यम् (सम्पन्नशाली राज्य) सुराणाम् अपि (देवताहरुको ) च आधिपत्यम् (आधिपत्यमा नै भएको) ।
किनभने समस्त पृथ्वीको ऐश्वर्य भएको निष्कण्टक राज्य अथवा स्वर्गको इन्द्रपद पाए पनि इन्द्रियलाई सुकाउने मेरो यो तीव्र शोक हटाउने कुरा म केही देख्दिनं ।।८।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्शिष्यलाई त्यस बेलासम्म उपदेश दिनु निरर्थक हुन्छ जबसम्म उसमा विनम्रता भाव उदय हुँदैन । विनम्रताको भाव त्यस बेलासम्म उदय हुँदैन जबसम्म शिष्यले आफूलाई गुरूका अगाडि समर्पण गर्दैन । त्यसैले ज्ञानका लागि सबभन्दा महत्त्वपूर्ण कुरा हो पूर्ण समर्पण । यस आठौं श्लोकमा गरेको अर्जुनको प्रार्थनाको उत्तरमा भगवान् श्रीकृष्णले १८.६६ मा अर्जुनको मात्र होइन, शरणागति हुने प्रत्येक व्यक्तिको पूर्ण जिम्मेवारी आफूले लिने घोषणा गर्नुभएको छ ।
सञ्जय उवाच
सम्पादन गर्नुहोस्एवमुक्त्वा हृषीकेशं गुडाकेशः परन्तपः ।
न योत्स्य इति गोविन्दमुक्त्वा तूष्णीं बभूव ह ।। ९।।
पदच्छेद र शब्दार्थ–
सञ्जय उवाच (सञ्जयले भने)
एवम् उक्त्वा (यसरीभनेर) हृषीकेशं (हृषीकेश, भगवान् कृष्ण) गुडाकेशः परन्तपः (गुडाकेश अर्जुन) न योत्स्य (युद्ध गर्दिन) इति (यस प्रकार) गोविन्दम् उक्त्वा (गोविन्दलाई) तूष्णीं (शान्त) बभूव (भए) । (ह केवल सम्बोधनका लागि प्रयोग भएको छ, जसरी हामी नेपालीमा हइ भन्छौं) ।
सञ्जयले (धृतराष्ट्रतर्फ सम्बोधित भएर) भने—
परन्तप गुडाकेश (अर्जुन) ले श्रीकृष्णलाई यी कुराहरू भन्दै म युद्ध गर्दै गर्दिनं भनी मौन भए ।।९।।
तमुवाच हृषीकेशः प्रहसन्निव भारत ।
सेनयोरुभयोर्मध्ये विषीदन्तमिदं वचः ।।१०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्तम् (त्यस) उवाच (भन्नु भयो) हृषीकेशः (हृषीकेश) प्रहसन् इव (हाँसे जस्तो गरेर) भारत (भरतवंशी अर्जुनलाई) सेनयोः उभयोः (उभय सेनाका) मध्ये (बीचमा) विषीदन्तम् (विषादग्रस्त) इदम् वचः (यस्तो वाक्य) ।
(सञ्जयले भने) (हे महाराज) विषादमा परेका अर्जुनसंग दुवै सेनाको बीचमा श्रीकृष्णले मुसुक्क गर्दै यस प्रकार भन्नुभयो ।।१०।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अर्जुनले युद्ध गर्दै गर्दिनँ भनेको सुनी भगवान् कृष्णले उसको मोहजनित भावलाई हटाउने विचारले प्रहसन् इव– मुसुक्क हाँसे झै भन्न थाल्नुभयो । यहाँ अर्जुनको उपहास गरिएको होइन । यो त, मायालु पिताले औषधि खान अटेरी गर्ने अबोध शिशु माथि माया गरेर हाँसे जस्तै हो । यस्तो हाँसोलाई भक्ति साहित्यमा कृपा कटाक्ष भनिन्छ ।
आचार्य शङ्करले पहिलो अध्यायको धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रेदेखि दोस्रो अध्यायको विषीदन्तमिदं वचः सम्मका विषय वस्तुलाई गीता उपदेशको प्रस्तावना मानेका छन् । यस पछि गुरुको रुपमा भगवान् कृष्णका अमर उपदेश सुरु हुन्छ ।
श्रीभगवानुवाच
सम्पादन गर्नुहोस्अशोच्यानन्वशोचस्त्वं प्रज्ञावादाँ्श्च भाषसे ।
गतासूनगतसूंश्च नानुशोचन्ति पण्डिताः ।।११।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्श्रीभगवानुवाच (श्रीभगवानले भन्नुभयो ) अशोच्यान् (चिन्ता नगर्नु पर्ने कुरा) अनु शोचः (बारम्बार चिन्ता गरिरहनछौं) त्वं (तिमी) प्रज्ञावादान् (बुद्धिमान झैं) च भाषसे (अनि बोल्छौ) गत असून् (प्राण गएका) अगत असून् च (तथा प्राण नगएकाहरुको) न अनुशोचन्ति पण्डिताः (विद्वान्ले चिन्ता गरिरहँदैनन्) । तिमी शोक गर्न नपर्नेका लागि शोक गर्दैछौ तर कुरा भने प्रज्ञावान् जस्ता गरिरहेका छौ । ज्ञानीजनले मृत र जीवितका लागि शोक गर्दैनन् ।।११।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्गीताको मुख्य ब्रह्म ज्ञानको उपदेश यहाँ देखि सुरु हुन्छ । अ बाट सुरु भएको यो श्लोकले वास्तविक गीता ज्ञानको प्रारम्भ यहाँबाट सुरु भएको छ भन्ने संकेत गर्दछ ।
ज्ञान जीवनको दोस्रो पानामा हुन्छ । पहिलो पाना रित्तो हुन्छ । पहिलोमा केवल अज्ञान हुन्छ ।’ गीताको पहिलो अध्याय विषादको अध्याय हो भने दोस्रो अध्याय ज्ञानको अध्याय हो । ओशो रजनीशका अनुसार, ‘दोस्रो अध्याय जीवनको दोस्रो पाना हो ।’
बुद्धले बताएका चार आर्य सत्य यस प्रकार छन्–
१. दुख छ ।
२. दुखको कारण छ ।
३. दुख निवारणका उपाय छन् । र
४. दुखको अन्त हुन सक्छ ।
योग दर्शनमा यसलाई हेय (दुख), हेय हेतु (दुखको कारण), हान (दुख नाश), र हानोपाय (दुखनाशका उपाय) भनेर व्याख्या गरिन्छ ।
यदि चार आर्य सत्यलाई केवल दुईमा रूपान्तरण गर्ने हो भने यस प्रकार हुनजान्छ– दुख छ, त्यसलाई (ज्ञानद्वारा) निवारण गर्न सकिन्छ । त्यसैले गीताको मान्यता के छ भने विषाद नभई ज्ञान प्राप्त हुनसक्दैन ।
असुको अर्थ हो प्राण वा श्वास । त्यसैले गतासूनको अर्थ हो जसको प्राण गइसकेको छ तथा अगतासून्को अर्थ हो जसको प्राण अझै गएको छैन । ज्ञानीेले गतासून र अगतासून दुवैको विषयमा शोक गर्दैन । अर्जुनले जुन कारणले शास्त्र तर्क तेस्र्याएका छन् त्यस मनोभावलाई बुझेरै भगवान कृष्णले गुरुको रुपमा बोलेको पहिलो श्लोकमा भन्नु भएको छ– तिमी शोक गर्न नपर्नेका लागि शोक गर्दैछौ तर कुरा भने पण्डितका जस्ता गरिरहेका छौ ।
ज्ञानीले किन शोक गर्दैन सो कारण अर्को श्लोकमा बताइएको छ ।
न त्वेवाहं जातु नासं न त्वं नेमे जनाधिपाः ।
न चैव न भविष्यामः सर्वे वयमतः परम् ।।१२।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न तु (तर के होइन भने) अहम् (म) जातु (कुनै समयमा) आसम् (थिइनँ) न त्वं (न तिमी) न इमे जनाधिपाः न च एव (न यी राजाहरु नै) न भविष्यामः ( भविष्यमा हुने छैन) सर्वे (सबै) वयमतः (हामी) परम् (पर, पश्चात्) ।
कुनै समयमा म थिइनं, तिमी थिएनौं वा यी राजाहरू थिएनन् भन्ने कुरा होइन । (अनि) के नठान भने भविष्यमा पनि हाम्रो अस्तित्व हुने छैन ।।१२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्कुनै समयमा म थिइनँ, तिमी थिएनौं वा यी राजाहरू थिएनन् भन्ने कुरा होइन । के नठान भने भविष्यमा पनि हाम्रो अस्तित्व हुने छैन । सधैं रहने आत्मतत्व केवल एउटा हुन्छ, त्यसैले अद्वैत सिद्धान्त प्रतिपादक आचार्य शङ्करले भनेका छन्– ’यहाँ बहुवचनको प्रयोग शरीरहरुलाई गरिएको हो । आत्मालाई होइन । ब्रह्मतत्त्वको बहुवचन हुँदैन ।’
देहिनोऽस्मिन्यथा देहे कौमारं यौवनं जरा ।
तथा देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति ।।१३।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्देहिनः (शरीरधारीहरु) अस्मिन् यथा देहे (जसरी यस शरीरमा) कौमारम् (कुमार अवस्था) यौवनम् (युवा अवस्था) जरा (वृद्धावस्था) तथा देहान्तरप्राप्तिः (तथा अर्को देह प्राप्ति हुन्छ) धीरः तत्र (त्यस अवस्थामा धैर्यवान्) न मुह्यति (मोहति हुँदैन) ।
जसरी यस शरीरको कुमार, यौवन, वृद्धावस्था हुन्छ । अनि अर्को देह प्राप्त हुन्छ । यस्तोमा धीर व्यक्ति मोहित हुँदैन ।।१३।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्संसारमा देखिने सबै वस्तुको आकार, गुण, स्वभाव इत्यादि मात्र परिवर्तन हुने गर्दछ । तर त्यसको एक भाग भाग यथावत् रहन्छ । यथावत रहने भागलाई नै अविनाशी तत्त्व भनिन्छ । तत्त्वको अर्थ हो त्यो मूल कुरा । विज्ञानको सबभन्दा प्राथमिक उदाहरण लिन सकिन्छ– ठोस, तरल र ग्यासको । ठोसका विशेषता र तरल तथा ग्यासका विशेषता बिलकुल फरक हुन्छन् । ठोसले ठाउँ लिन्छ, तौल हुन्छ, जहाँ राख्यो त्यहीं रहन्छ । तरलको तौल भए तापनि उसले लिने ठाउँ फरक हुन्छ । उसको आकार अनिश्चित हुन्छ । ओरालो पाएमा दगुर्छ । अनि ग्यासलाई ठोस र तरल जस्तो जमीनमा वा भांडोमा राख्न सकिंदैन । तौल पनि नगण्य हुन्छ । यो चापका आधारमा बहने गर्छ । हिउँ ठोस हो, पानी तरल हो र बाफ ग्यास हो । तर पानीको मूल तत्त्व (हाइड्रोजन पराक्साइड) तीनवटैमा एकै हुन्छ । यही कुरा जीवनका लागि पनि सही छ ।
गर्भमा बालकहरुको परीक्षण गर्ने चिकित्सकहरुले एउटा नयाँ कुरा प्रकाशमा ल्याएका छन् । भन्छन्, बालक गर्भमा रुन्छ, हाँस्छ, नाच्छ । यति मात्र होइन सपना पनि देख्छ । यदि बालक गर्भमा हाँस्छ, रुन्छ, सपना देख्छ भने त्यो उसले कहिले सिक्यो ? यसको व्याख्या मनोविज्ञानले कसरी गर्न सक्छ ? मनोविज्ञानले त के मान्छ भने जन्म लिए पछि मात्र संवेदनाहरुको विकास हुन्छ । यसले के मान्छ भने बालकमा अरुलाई हाँसेको देख्दा हाँस्ने र रोएको देख्दा रुने संवेगहरु विकास हुन्छन् । तर गर्भको बालकका संवेदना ? यो त परामनोविज्ञानको विषय भयो । यसको व्याख्या गीताले गर्छ । यदि गर्भमा जीवन छ, संवेदना छ, क्रिया छ, प्रतिक्रिया छ, सपना छ, विचार छ, भने जहाँबाट त्यो निरन्तरता आइरहेको छ, कृष्णले त्यसै निरन्तरताको कुरा गर्नु भएको छ । यो सबै पहिले पनि थियो, भविष्यमा पनि हुनेछ । आज छ, भोलि छैन भन्ने होइन । हिजो थिएन, आज छ भन्ने पनि होइन ।
स्वामी विवेकानन्दले यस कुरालाई अलि सजिलो गरी भनेका छन्– ‘हिन्दु दर्शनले मानिसको वर्तमान जीवनलाई एक विशाल निरन्तरताको सानो भाग मान्दछ ।’ यसभन्दा अगाडिको र यसभन्दा पछाडिको जीवन अझ धेरै हुन्छ । जसको बारेमा हामीलाई थाहा हुँदैन तर कृष्ण जस्तालाई भने थाहा हुन्छ ।
हामी एउटा ठूलो वर्तुलको नगण्य सानो भाग हौं । जसरी एउटा वृत्तको ज्यादै सानो खण्ड सरल रेखा देखिन्छ, जबकि त्यो सरल रेखा होइन । त्यसै गरी वर्तमान जीवन सरल रेखा जस्तो एक बिन्दुबाट सुरु भएर अर्को बिन्दुमा समाप्त भएको देखिन्छ । तर पनि यो एक अति विशाल– अनन्त चक्रको एक अत्यन्त सानो भाग हो । यदि विशाल निरन्तरतालाई नियमित भन्ने हो भने वर्तमान जीवन आकस्मिकता हो । यसको नियमित भाग वर्तुल छ, आकस्मिक भाग सरल छ । नियमित भाग अनन्त छ तर आकस्मिकको सुरु पनि छ र अन्त पनि छ ।
भगवान् श्रीकृष्णका लागि मृत्यु जस्तो कुनै घटना चक्र विवरण छैन त्यसैले भगवान् श्रीकृष्णका लागि समाप्त भन्ने कुरा पनि छैन । हामीहरुले जुन कुरालाई मृत्यु भन्ठान्छौं, भगवान् कृष्णका लागि त्यो केवल देहान्तर हो । मृत्यु भन्नुको अर्थ हो समाप्ति । तर देहान्तर भनेको एक निरन्तरता, अन्तरणीयता हो । स्वामी रामकृष्णले मृत्युलाई कोठा फेर्नु भन्थे । देह भनेको कोठा, देही भनेको यस कोठामा बसोबास गर्ने– कोठावाल, भाडावाल ।
कुमार अवस्थाको समाप्ति युवा अवस्था र युवा अवस्थाको समाप्ति वृद्ध अवस्था हो । यदि एउटा अवस्था समाप्त भएपछि सबै कुरा समाप्त हुन्छन् भने पुरानो अवस्थाको बारेमा थाहा नपाउनु पर्ने हो । तर एउटा अवस्था सकियो र अब अर्को अवस्थामा छु भनेर शरीरमा बसेर मूल्याङ्कन, निरीक्षण र अनुगमन गर्ने को हो ? एउटा कोठा सरे पछि पुरानो कोठामा के भएको थियो त्यो नयाँ कोठालाई केही थाहा हुँदैन । डेरावाललाई दुवै कोठाको बारेमा थाहा हुन्छ । किनभने डेरावाल एक निरन्तरता हो । एउटा शहर गयो र अर्को शहरमा पुगें भनेर जान्ने यात्रु हो वाहन होइन । यस कुरालाई स्पष्ट गर्दै भगवान् श्रीकृष्णले भन्नु हुन्छ– देहीले यो कुरा जान्दछ । देहान्तर पनि यात्रा गरे जस्तै अनुभव हो । के पूर्व जन्मको अनुभव कसैले वास्तवमा भन्न सक्छ ? प्रायः समाचारमा यस्ता खबरहरु प्रकाशित हुने गरेका छन् जसमा साना बालकहरु कुनै नयां स्थानमा पुग्दा आफ्फनो पूर्वजन्मको स्मरण गर्छन् । पूर्वजन्मका माता, पिता, पति वा पत्नीका अनुभव सुनाउँछन् । जस्ताको तस्तै । र यी कुराहरु आश्चर्यजनक रूपमा सत्य साबित भएका छन् । जबकि ती व्यक्तिको वर्तमानमा कुनै सम्बन्ध भएको पाईंदैन । यस्ता घटनाहरु केवल पुनर्जन्म मान्ने समाजमा मात्र भइरहन्छन् भन्ने होइन नमान्ने समाजमा पनि घटिरहेका हुन्छन् ।
यस सम्बन्धमा भागवतमा उल्लेख छ– मानिसहरुमा पाँच वर्षको उमेरसम्म आफ्ना पूर्वजन्मको स्मरण रहन्छ । त्यसपछि यस जन्मका कृत्यले पुराना संस्मरणलाई धमिलो बनाउँदै लैजान्छन् । हिप्नोटाइज गरेर बचपन, शैशवावस्था हुँदै गर्भ र त्यस पूर्वका कुराहरु स्मरण गराउन सकिन्छ । यस सम्बन्धमा धेरै प्रयोग भएका पनि छन् ।
परमहंस रामकृष्णले विवेकानन्द आदि शिष्यहरुलाई समाधिमा पुर्याएर उनका पूर्वजन्मको बारेमा सोधेको कुरा जीवनीकारहरुले उल्लेख गरेका छन् । उनका जीवनी लेखकहरु श्रद्धावान् भक्त मात्र थिएनन् । अतिमानवीय शक्तिको बारेमा बिल्कुल विश्वास नगर्ने यथार्थवादी पनि थिए ।
जस्तो वासना हुन्छ उस्तै स्मृति हुन्छ । त्यसैले जाति, देश, कालले छेकिएका भए तापनि अनुकरण वासनाहरु समान क्षेत्रमै क्रमबद्ध भएर प्रकट हुन्छन् । तिब्बती धर्मगुरू लामाको उत्तराधिकारी छनौट गर्ने क्रममा मृतक लामाका रुचि जुन बालकमा देखिन्छन् त्यसैलाई लामाको अवतारको रूपमा छनौट गर्ने परम्परा छ । यसरी पूर्व जन्मका संस्कार हुन्छन् र ती सर्छन भन्ने कुरा बौद्ध धर्ममा पनि मान्य छन् ।
मात्रास्पर्शास्तु कौन्तेय, शीतोष्णसुखदुःखदाः ।
आगमापायिनोऽनित्यास्ताँस्तितिक्षस्व भारत ।। १४।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्मात्रास्पर्शास्तु (तर मात्रा र स्पर्शले) कौन्तेय (हे कुन्तीपुत्र), शीतोष्णसुखदुःखदाः (जाडो गर्मी सुखदुख दिने) आगम् अपायिनः (आउने जाने) अनित्याः (नित्य छन्) तान् (तिनीहरु) तितिक्षस्व (तितिक्षा गर) भारत (हे भरतवशंशी, अर्जुन)।
जाडोगर्मी, सुखदुख यी सब मात्रा र स्पर्शले जानिन्छन् । तर हे कौन्तेय, यी आउँछन्, जान्छन् । त्यसैले अनित्य छन् । हे भरतवंशी (अर्जुन), तिनीहरूलाई सहन गर ।।१४।।
जीवात्माको यस शरीरमा कुमार, यौवन, वृद्धावस्था हुन्छ । अनि अर्को देह प्राप्त हुन्छ । यो जानेर धीर व्यक्ति मोहित हुँदैन । धेरै थोरै जानिने कुरा मात्रा हो र तातो चिसो जानिने कुरा स्पर्श हो । मात्रा र स्पर्शको जानकारी प्राप्त हुने आधार हो– इन्द्रिय र विषयको सम्बन्ध । जसले यो कुरा बुझेको छ, ऊ धीर पुरुष हो । धीर पुरुष त्यो तराजु हो जसले मात्रा र स्पर्शको मापन गर्छ तर त्यसमा लिप्त हुँदैन । तर स्वयं त्यसबाट अप्रभावित रहन्छ । त्यसलाई तितिक्षा गर्छ । तितिक्षा तिज्बाट बनेको छ जसको अर्थ हुन्छ, सहन गर्नु वा त्याग्नु । तितिक्षा कसले गर्न सक्छ ? जो धीर हुन्छ । यो कुरा अर्को श्लोकमा बताइएको छ ।
यं हि न व्यथन्त्येते पुरुषं पुरुषर्षभ ।
समदुःखसुखं धीरं सोऽमृतत्वाय कल्पते ।। १५।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यम् हि (जसलाई) न व्यथन्ति (व्यथित गर्दैनन्) एते (यिनी) पुरुषम् (मानिसलाई) पुरुषर्षभ (हे पुरुषश्रेष्ठ) समदुःखसुखं (सुखदुखमा एक समान मान्ने) धीरम् (धैर्यवान्) सः (ऊ) अमृतत्वाय (अमरताका लागि) कल्पते (योग्य मानिन्छ) ।
हे पुरुषश्रेष्ठ, किनभने सुखदुख सम भएका जुन धीर पुरुषलाई विषय र इन्द्रियका संयोगहरुले विचलित पार्न सक्तैनन्, त्यसले अमरता (मुक्ति) पाउन सक्तछ ।।१५।।
धीर वा समदर्शी व्यक्ति सांसारिक विषयलाई देखेर चञ्चल हुँदैन । रामायणकारले भनेका छन्– जब रामलाई राज्याभिषेकको घोषणा भयो, उनी हर्षित भएनन् । अनि जब त्यो राज्याभिषेक समारोह वनवास समारोहमा रूपान्तरण भयो उनको निधारमा विषाद्को रेखा पनि थिएन । दुवै अवस्थामा उनी पूर्णतः निर्विकार रहे । धीर पुरुषले मात्र सत् असत्को तत्त्व जान्दछ । यस कुरालाई आउने श्लोकहरुमा व्याख्या गरिएको छ ।
नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते सतः।
उभयोरपि दृष्टोऽन्तस्त्वनयोस्तत्वदर्शिभिः ।।१६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न असतः (असत छैन) विद्यते भावः ( सत्ता यो जानिन्छ) न अभावः विद्यते सतः (सतको अभाव छैन) उभयः (दुवैको) अपि (पनि) दृष्टः (देखिन्छ) अन्तः (तत्त्व) तु (तर) अनयोः (यी) तत्त्वदर्शिभिः(तत्त्वदर्शीहरुद्वारा) ।
असत् वस्तुको भाव (सत्ता) हुँदैन, सत् वस्तुको अभाव हुँदैन । सत् असत् यी दुवैको (उभय) तत्त्व जान्नेले (मात्र यो कुरा) राम्ररी देखेका हुन्छन् ।।१६।।
अविनाशी तु तद्विद्धि येन सर्वमिदं ततम् ।
विनाशमव्ययस्यास्य न कश्चित्कर्तुमर्हति ।।१७।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अविनाशी तु (तर अविनाशी) तत् (त्यसलाई) विद्धि (जान) येन (जुन) सर्वम् इदम् (यो सबै) ततम् (त्या) विनाशम् (विनाश) अव्ययस्य (अव्ययको) अस्य (यस) न कश्चित् कर्तुम् अर्हति (कसैले गर्न सक्दैन) ।
जसद्वारा यो समस्त विश्व व्याप्त छ, त्यसैलाई अविनाशी जान । यस अव्ययको नाश कसैले पनि गर्न सक्तैन ।।१७।।
व्याख्या
सत् को अर्थ हो अविनाशी र असत् को अर्थ हो नाशवान् । सत् शब्दबाट बनेका छन् । सत् को अर्थ हो– छ, रहिरहन्छ । जुन हुनाले सबै वस्तुको अस्तित्व व्यक्त हुन्छ, त्यही सत्ता हो । त्यही सत् हो । सत्ता र अस्तित्व यी दुवै सत् धातुले बनेका छन् । आचार्य शङ्करका अनुसार– नास्तित्व भन्नाले जुन छैन भन्ने जानिन्छ । हुँदै नभएको वस्तुको कल्पना त हामीले गर्न पनि सक्दैनौं । जुन कुरा छ त्यसैलाई छैन भन्ने हो । व्याकरणीय दृष्टिले समेत छैन र होइन भन्दा पनि पहिले सकारात्मक आउँछ अनि बल्ल नकारात्मक, जस्तै, छ र इन, हो र इन इत्यादि । मनोविज्ञानमा यस्तो घटना अर्थात् ‘छ पनि र छैन पनि’ लाई एउटा नाम दिइन्छ– फाइ फेनोमेना । जस्तै चलचित्रका दृश्य । गतिले गर्दा सबै सजीव देखिन्छ ।
रोटी छ भने पीठोको अस्तित्व छ भन्ने जानिन्छ । जसरी रोटीको अस्तित्व पीठोले गर्दा छ त्यसै गरी संसारको अस्तित्त्व जुन तत्त्वले गर्दा छ त्यसैलाई सत् भनिएका छ । आचार्य शङ्करको दृष्टिमा जगत् हो, मिथ्या हो । मिथ्याको अर्थ असत्य होइन । असत्यको त अस्तित्त्व नै हुँदैन । तर मिथ्या सत् र असत् को मिश्रण हो । सत्यको कारणले जगत् भासित हुन्छ । यो छ तर पनि छैन । उनले यसलाई स्पष्ट गर्न कपडाको उदाहरण दिएका छन् । हामीले जसलाई कपडा देख्छौं आचार्यको दृष्टिमा त्यो केवल धागो हो । त्यसैले वस्त्र मिथ्या हो धागो सत्य हो । यसै गरी यो संसार त्यस शक्तिको छायाँ हो जसलाई हामीले ईश्वर भन्छौं । शीशा भित्रका प्रतिबिम्ब जस्तै ।
अर्को प्रचलित उदाहरण छ मृगतृष्णाको । गर्मी याममा मरुभूमिमा प्रकाशको अपवर्तनले गर्दा केही पर जमीनमा पानी टिलपिलाए जस्तो लाग्छ । वरिपरि रुखहरू भए त्यसको छायाँ पोखरीमा परेर हल्लिएको जस्तो देखिन्छ । लाग्छ टाढाबाट पोखरी भित्र हेर्दै छौं । नजीक गयो भने त्यहाँ पानी पनि हुँदैन, पोखरी पनि हुँदैन । छायाँ पनि हुँदैन । तर फेरि अलि पर अर्को पोखरी, पानी र त्यसमा छायाँ देखिन्छ । छ पनि र छैन पनि । मरुभूमिमा तिर्खाएको मृगले त्यही पानी खोज्दै खोज्दै प्राण त्याग गर्छ । त्यसैले संस्कृतमा मृगतृष्णा शब्द बनेको हो ।
अर्जुनले शास्त्र तर्क तेस्र्याएर युद्ध गर्दिन भनेका छन् त्यसैले भगवान् श्रीकृष्णले अर्जुनलाई दर्शनका विचारबाट बुझाइरहनु भएको छ । यदि शिष्यले दार्शनिक प्रश्न गर्छ भने गुरूले बाध्य भएर दार्शनिक उत्तर दिनु पर्छ । बौद्धिकताको प्रत्युत्तर सामान्यतया बौद्धिकता नै हुन्छ ।
भगवान् कृष्णले तर्कद्वारा मृत्यु भय वा असत्यको अस्तित्व छैन भन्ने कुरा बुझाइरहनु भएको छ– असत् वस्तुको सत्ता हुँदैन, सत् वस्तुको अभाव हुँदैन । गीतामा सत्लाई अविनाशी, नित्य, सनातन, अप्रमेय, क्षेत्रज्ञ जस्ता नामले उल्लेख गरिएको छ ।
अन्तवन्त इमे देहाः नित्यस्योक्ताः शरीरिणः ।
अनाशिनोऽप्रमेयस्य तस्माद्युध्यस्व भारत ।। १८।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अन्तवन्तः ((नाशवान्) इमे (यी) देहाः (शरीर) नित्यः (नित्य) उक्ताः (भनिन्छ) शरीरिणः (शरीरी, शरीरको मालिक) अनाशिनः (अविनाशी) अप्रमेयस्य (अप्रमेय) तस्मात् (त्यसैले) युध्यस्व (युद्ध गर) भारत (हे भरतवंशी, अर्जुन) ।
(तर) यो नित्य, अविनाशी, अप्रमेय, (जुन छ, त्यसलाई) शरीरी भनिएको छ । त्यसकारण, हे भरतवंशी (अर्जुन), युद्ध गर ।।१८।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्सत् र असत् को व्याख्या गर्दै शरीरलाई असत् र शरीरीलाई सत् भनिएको छ । यसलाई अझ स्पष्ट गर्दै शरीरीका तीनवटा गुण बताइएको छ– नित्य, अविनाशी, र अप्रमेय । नित्यको अर्थ हुन्छ जुन सँधैं एकनास छ । अविनाशीको अर्थ हुन्छ जुन ह्रास वा समाप्त हुँदैन तथा प्रमेयको अर्थ हो जसलाई निश्चित मान्यता, सिद्धान्त, आगमन र निगमन तर्कका आधारमा प्रमाणित गर्न सकिन्छ । त्यसैले अप्रमेयको अर्थ हुन्छ नाप्न वा प्रमाणित गर्न नसकिने । यी शब्दावलीले गीताले यहाँ तर्कशास्त्रको भाषा प्रयोग गरेको देखिन्छ ।
आफ्नो कुरा पुष्टि गर्न सामान्यतया निगमन तथा आगमन तर्क प्रयोग गरिन्छ । निगमन तर्क विधिमा एक सामान्य सत्यलाई आधार मानेर विशिष्ट तथ्यमा सत्यापन गरिन्छ । यस विधिलाई माथिबाट तल जाने तर्क वा नियमबाट तथ्यतर्फ जाने विधि पनि भनिन्छ । आगमन विधिमा तथ्यहरूका आधारमा निष्कर्ष प्राप्त गरिन्छ । अर्को शब्दमा ज्ञात तथ्यबाट अज्ञातका लागि अनुमान गर्ने तर्कलाई आगमन भनिन्छ । त्यस अनुमानलाई सामान्य सत्य भनिन्छ ।
उपनिषदमा तर्कशास्त्रका निम्नलिखित छवटा विधि वर्णन प्रयोग गरिएको छ–
१.प्रत्यक्ष– इन्द्रियहरूबाट प्राप्त ज्ञानलाई प्रत्यक्ष प्रमाण, तथ्यका आधारमा प्राप्त ज्ञान, भनिन्छ । कुनै कुरा आँखाले देखेपछि त्यो छ भन्ने प्रमाणित हुन्छ । जस्तै आगो बाल्दा धुवां निस्केको देखेपछि आगो बलेको ठाउँमा धुवां निस्कन्छ भन्ने जानकारी प्राप्त हुन्छ । प्रत्यक्ष विधिलाई आगमन तर्क पनि भनिन्छ ।
२.अनुमान– अन्मान विधिको अर्थ अप्रत्यक्ष वा आगमन तर्क हो । जुन कुरा इन्द्रियद्वारा सोझै जान्न सकिंदैन, त्यसलाई दुईवटा प्रत्यक्ष ज्ञानलाई सम्बन्धित गराएर जानिन्छ । धेरै टाढा धुवाँ पुत्ताएको देखे पछि आगो नदेखिएपनि त्यहाँ आगो बलेको छ भन्ने अनुमान गरिन्छ ।
३.उपमान– उपमान भनेको ज्ञात तथ्यबाट अज्ञात तथ्यको बारेमा जानकारी प्राप्त गर्नु । कहिल्यै बाघ नदेखेको मानिसले बाघ कस्तो हुन्छ भनेर सोधेमा ठीक बिरालो जस्तै तर ठूलो हुन्छ भन्ने जानकारी पाउँछ । यस आधारमा उसले वनमा गएको बेलामा बिरालो जस्तो तर ठूलो जन्तु देखेर यही बाघ हो भनेर चिन्न सक्छ ।
४.शब्द– यो ज्ञान प्राप्त गर्ने वर्णनात्मक, विश्लेषणात्मक विधि हो। यस विधिमा श्रुत शब्दको अर्थग्रहणका आधारमा निष्कर्ष प्राप्त गरिन्छ । उदाहरणका लागि, विदेशमा भ्रमण गरेर आएका मानिसले त्यहाँका अग्ला भवन, फराकिला सडकका कुरा गर्दा हामीले पनि ती कुराको अनुमान गर्छौं ।
५.अर्थापत्ति– यो एक प्रकारको परिकल्पना हो । कसैले खाएको कहिल्यै देखिदैन तर सदा मोटो ताजा देखिन्छ । यस आधारमा उसले कसैले नदेख्नेगरी खाँदो होला भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । यस्तो जानकारीको आधार कुनै प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष तथ्य हुँदैन केवल सैद्धान्तिक तर्क मात्र हुन्छ ।
६.अनुपलब्धि– माथिका तर्कले सिद्ध गर्न नसकेको कुरा छैन भन्ने प्रमाणित हुन्छ । त्यसैले अन्तिम तर्कलाई अनुपलब्धि प्रमाण भनिन्छ । यसको अर्थ हो जसको बारेमा कुरा गर्दै छौं त्यो छैन ।
शरीरी अर्थात् शरीरको मालिकलाई यी सबै तर्कको आधारमा जाँंच गर्दा कुनैमा पनि मिल्दैन । यो शरीरमा छ तर शरीरलाई जस्तै यसलाई प्रत्यक्ष देखाउन सकिंदैन । शरीर भित्र रहेकोले यसको अनुमान गर्न पनि मिल्दैन । जुन कुरा छ त्यसको अनुमान के गर्नु ? उपमान गर्नका लागि ठीक त्यस जस्तो अर्को उदाहरण केही छैन । शरीर भित्र रहेर जसले जीवन दिइरहेको छ, त्यसलाई अर्थापत्ति गरी अनुमान गर्न झनै मिल्दैन । यी पाँचवटा तर्कले सिद्ध गर्न नसक्नेलाई तर्कशास्त्रमा अनुपलब्धि प्रमाण भनिन्छ अर्थात् त्यो कुरा छैन । तर शरीरीलाई छैन भन्न पनि मिल्दैन । यो अभाव पनि होइन । भावरुप हो । यो छ, त्यसैले जीवन छ । यो नभएमा शरीर भइकन पनि नभए बराबर हुन्छ । अस्तित्त्व छ तर प्रत्यक्ष गर्न सकिंदैन । देखाउन नसक्नाले नास्तित्व भन्न पनि मिल्दैन, त्यसैले यसलाई अप्रमेय भनिन्छ ।
जसरी घर मालिक घरभन्दा फरक हुन्छ । जसरी उद्यमी र उद्यम फरक हुन्छ अथवा जसरी श्रम र श्रमिक फरक हुन्छ, त्यसै गरी शरीर र शरीरी फरक हुन्छ । त्यसैले यसलाई शरीरी, देही, यो, असली म, जीव, आत्मा वा परमात्मा भनिन्छ । तर यी सबै संकेतसूचक शब्द हुन् । नाम होइनन् ।
संस्कृतको आत्मा भन्ने शब्द आत्मन् बाट बनेको छ, जसको अर्थ हुन्छ– म आफू, मेरो ‘म’ । के कुरा स्पष्ट छ भने आत्मा शब्द केवल संकेत हो । यो कुनै देखाउन सकिने वस्तु होइन ।
शरीरी भनेपछि यसले शरीरसँग सम्बन्ध देखाउँछ तर यो शरीरका गुण दोषबाट अप्रभावित रहन्छ । स्वामी रामकृष्णले शरीर र शरीरीलाई छुट्ट्याउन भन्ने गर्थे – ‘अहम् दुई प्रकारको हुन्छ एउटा सक्कली अहम् र अर्को नक्कली । एउटा सिरहाने हो र अर्को त्यसको खोल हो । मेरो घर, मेरो छोरा यो असली होइन । म उनको दास, म उनको सन्तान र म स्वयं त्यही नित्य मुक्त ज्ञानस्वरुप हूँ, यो सक्कली अहम् हो ।’ जतिलाई मेरो भन्छौं त्यसमा स्वामित्व छ । त्यसैलाई बुद्धले अनत्ता भनेका छन् । जसको स्वामित्व छ त्यो म, अत्ता ।
बुद्ध जब कपिलवस्तु आए यशोधराले सोधिन्– ‘आर्य, के जुन कुरा तपाईंले बोधिवृक्ष मुनि प्राप्त गर्नु भयो, त्यो यहाँ दरबारमा प्राप्त हुने थिएन ?’
भनिन्छ, उनी मौन बसे । उत्तर दिएनन् ।
कुनै शिष्यले बुद्धलाई सोध्यो–‘ तपाईंले यति लामो साधना गरेर के पाउनु भयो ?’
बुद्धले भने– ‘केही पाइन । जुन पहिले देखि नै थियो, त्यसलाई जानें ।’
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यः (जसले) एनम् (यसलाई) वेत्ति (जान्दछ) हन्तारम् (मार्ने) यः च (अनि जसले) एनं (यसलाई) मन्यते (मान्दछ) हतम् (मरेको) उभौ तौ (ती दुवै) न विजानीतः (जान्दैनन्) न अयं (न यसले) हन्ति (मार्छ) न हन्यते (न मारिन्छ) ।
जसले यसलाई हत्या गर्छु भन्दछ र जसले यो मर्छ भनी बुझ्छ ती दुवैथरीले वास्तविक कुरा नजानेर हो । यसले कसैलाई मार्दा पनि मार्दैन र कसैले मारेर यो मर्दा पनि मर्दैन ।।१९।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्यसलाई मार्छु भन्नु र यो मर्छु भन्नु दुवै असत्य हुन् । शरीरी अर्थात् आत्माको अमरताको यो सिद्धान्त गीताले उपनिषदबाट ग्रहण गरेको छ । यो गीताको मौलिक सिद्धान्त होइन तथापि पुनर्जन्म सिद्धान्तलाई गीताले वैज्ञानिकस्वरुप प्रदान गरेको छ भन्न सकिन्छ । आत्माको अमरता प्रमाणित गरेपछि मात्र अध्याय चारमा जीवको यो पुनरागमन प्रतिपादन गरिएको छ । जुन उसका कर्मको आधारमा हुन्छ, त्यसैले पुनर्जन्म परवश हुन्छ भनिएको छ । यसको उद्देश्य आत्मिकको हो भन्ने कुरा बताइएको छ । अमरताको मान्यता बताएपछि यसलाई पुष्टि गर्न आउने श्लोकहरुमा सोही कुरालाई विभिन्न विधिले व्याख्या गरिएको छ ।
न जायते म्रियते वा कदाचिन्–
नायं भूत्वा भविता वा न भूयः ।
अजो नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
न हन्यते हन्यमाने शरीरे ।। २०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न जायते (न जन्मन्छ) म्रियते वा (वा मर्छ) कदाचित् (कहिल्यै) न अयम् (न यो) भूत्वा (भइसक्यो) भविता (हुनेछ) वा (अथवा) न भूयः (हुने छैन) अजः (अजन्मा) नित्यः (नित्य) शाश्वत (सनातन) अयम् (यो) पुराणः (पुरानो) न हन्यते ( मारिँदैन) हन्यमाने शरीरे (शरीर मर्दा पनि) ।
न यसको जन्म हुन्छ, न मृत्यु वा कदाचित् एक पटक भयो तर अब फेरि हुँदैन– त्यो पनि होइन (अर्थात् यो जन्मरहित र मृत्युरहित छ)। यो अजन्मा, नित्य, शाश्वत र सबभन्दा पुरानो (सुरुमा) छ । (त्यसैले) शरीर नाश हुँदा पनि यसको नाश हुँदैन) ।।२०।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अमरता के हो यसको व्याख्या गर्दै भनिएको छ– यो जन्मरहित, नित्य, शाश्वत, र सबैभन्दा पहिलेदेखि नै छ । वृद्धि, ह्रास,परिवर्तन केही हुँदैन । तर शरीरले भने जन्म लिन्छ, बढ्छ, परिवर्तन हुन्छ, र समाप्त हुन्छ । यसको अर्थ के हो भने यो विकाररहित छ ।
शरीर र शरीरीलाई अन्तर गर्न निम्नलिखित विशेषता बताइएको छ–१.अजन्मा २. नित्य, ३. शाश्वत, ४.सबैभन्दा पुरानो ।
अजन्मा अर्थात्, उत्पत्तिरहित । शरीरको उत्पत्ति छ शरीरीको उत्पत्ति छैन । जुन कुरा आफैं छ, त्यसको विनाश हुँदैन । अजन्मा र जन्मरहित भन्नु एउटै हो ।
नित्य अर्थात् स्थायी अस्तित्व । शरीरको अस्तित्व अस्थायी छ तर शरीर निर्माण हुनु अघि पनि शरीरी थियो र शरीर विनाश पछि पनि यो शरीरी रहन्छ ।
शाश्वतको अर्थ हो सधैं एक नासले रहने, अपरिवर्तनीय , (सनातन। त्यसैले यसको वृद्धि वा ह्रास केही हुँदैन । जुन वस्तु बढ्छ, त्यो एक समयपछि घट्न थाल्छ । उदाहरणका लागि शरीर शिशु, बाल,किशोर,युवा,अधबैंशे हुँदै सुरुमा बढ्छ पछि घट्छ । ह्रास हुने वस्तु अन्तमा समाप्त हुन्छ । तर शरीरी ह्रास नहुने भएकोले अविनाशी रहन्छ ।
पुराणको अर्थ हो पुरानो । कुनै पनि प्रारम्भभन्दा पनि पहिलेको । यसको अर्थ जीर्ण वा थोत्रो होइन । शरीरी शरीरभन्दा पुरानो हो । शरीरी भएकोले उसका लागि शरीर बन्छ ।
वेदाविनाशिनं नित्यं य एनमजमव्ययम् ।
कथं स पुरुषः पार्थ, कं घातयति हन्ति कम् ।।२१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्वेद (जान) अविनाशिनम् (अविनाशी) नित्यम् (नित्य) यः (जुन) एनम् (यस– देही–लाई) अजम् (नजम्ने) अव्ययम् (व्यय नहुने) कथम् (कसरी) सः (त्यो) पुरुषः (मानिस) पार्थ (हे पृथापुत्र अर्जुन), कम् (कसलाई) घातयति (मार्छ) हन्ति (मार्छ) कम् (कसलाई) ।
यसलाई अविनाशी, नित्य, अज तथा अव्यय जान । (त्यसो भए) हे पार्थ, त्यसले कसरी र कसलाई मार्ला वा मार्न लगाउला ?२१।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्आत्माको अमरता के हो ? यो अविनाशी छ, नित्य छ, अजन्मा छ, अव्यय छ, त्यो नै अमर हुन्छ । प्रकृतिको सामान्य नियम के हो भने जुन उत्पन्न हुन्छ, त्यो नाश हुन्छ । यदि कुनै कुरा यस्तो छ, जसलाई नाश गर्न सकिंदैन भने स्पष्टतः त्यसलाई उत्पन्न गर्न पनि सकिंदैन । अज भनेको जन्मरहित (तर अस्तित्व भएको), नित्य (सुरु र अन्त नभएको तर बीचमा जुन अस्तित्व छ त्यो सबै भएको), शाश्वत् (जस्तो छ सधैं त्यस्तै रहने) ।
गर्भमा मानिसको निर्माण कसरी हुन्छ ? चिकित्साशास्त्र अनुसार, हात खुट्टा बन्नु अघि शरीर, शरीर अघि हड्डी, त्यस अघि ढाड, त्यसभन्दा पनि पहिले मस्तिष्क निर्माण हुन्छ । तर मस्तिष्क बन्नुभन्दा पहिले पनि त्यो उपस्थित हुन्छ जसका लागि मस्तिष्क निर्माण हुन्छ । जो असली मालिक छ, त्यो सबभन्दा पहिले हुन्छ । पहिला घर मालिक हुन्छ, अनि बल्ल घर बन्छ । त्यसैलाई यहाँ पुरानो भनिएको हो । कुनै कुरा मर्दैन भने यसको विपरीत हुन्छ त्यो जन्मंदा पनि जन्मंदैन । आत्माको सम्बन्धमा दुवै कुरा सही छन् ।
जबसम्म अज्ञान रहन्छ त्यहाँसम्म स्थूल शरीर र सूक्ष्म शरीरको वियोग भइरहन्छ, त्यस बेलासम्म भय रहन्छ । यही संयोग र वियोगलाई जन्म–मृत्यु भन्ने व्यवहार भएको छ ।
वासांसि जीर्णानि यथा विहाय,
नवानि गृह्णाति नरोऽपराणि ।
तथा शरीराणि विहाय जीर्णा–
न्यन्यानि संयाति नवानि देही ।।२२।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्वासांसि (वस्त्रहरु) जीर्णानि (जीर्ण, थोत्रा) यथा (जसरी) विहाय (त्यागेर) नवानि (नयाँ) गृह्णाति (लगाउँछ) नरः (मानिस) अपराणि (अरु, अन्य) तथा (त्यसै गरी) शरीराणि (शरीरहरु) विहाय (त्यागेर) जीर्णानि (जीर्णहरु) अन्यानि (अन्य) संयाति (प्राप्त गर्छ) नवानि देही (नयाँ शरीर) ।
जसरी मनुष्यले जीर्ण, थोत्रो कपडा फालेर नयां लगाउँछ, त्यसै गरी देहीले पनि भोगद्वारा पुरानो भएको शरीरलाई छोडेर नयां शरीर लिन्छ ।।२२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्भगवान् कृष्णका लागि शरीर वास्तविक सत्य होइन यो एक बाह्य आवरण हो जस्तो पुतलीको आवरण झुसिल्कीरा हुन्छ । तर अर्जुनले आफूलाई के बुझेका छन् ? झुसिल्कीरा कि पुतली ? झुसिल्कीरा र पुतलीमा असली को हो ? जसलाई पुतलीको जीवन चक्र थाहा छ उनीहरूले के जानेका छन् भने झुसिल्कीरा एक खोल मात्र हो । पुतलीको अण्डा र पुतलीका बीचको एक अवस्था मात्र हो । लार्भाको विकसित रुप । पुतलीको सुरक्षा कवच । झुसिल्कीराले आफ्नो खोल छोड्न तैयार हुन्छ भने त्यो पुतली हो । तर खोल छोड्न तैयार छैन् भने झुसिल्कीरा मात्रै हो । समाप्ति हो । त्यही झुसिल्कीरा जसलाई हाँगामा हिंड्न पनि धौधौ छ । पात चाटेर जेनतेन जीवन निर्वाह गर्न बाध्य छ । पुतली बनेपछि आफूले मन पराएको फूलको रस चुस्छ । जुन रुखमा मन लाग्छ उडेर त्यहाँ पुग्छ– बन्धनमुक्त र अपरिमित स्वतन्त्र ।
जब शरीरको त्याग केवल वस्त्र त्याग गर्नु जस्तो हो भन्ने बुझिन्छ अनि निर्भयता स्वतः घटित हुन्छ । जब झुसिल्कीराले म पुतली हुँ भन्ने बुझ्छ अनि उसलाई आफूमा आउने सम्पूर्ण रुपान्तरण ज्ञान उपलब्ध हुन्छ । अनि झुसिल्कीराले आफ्नो झुस जति फाल्न सहर्ष तैयार हुन्छ ।
अविनाशी हुनका लागि विशेषताहरु अर्को श्लोकमा बताइएको छ–
नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः ।। २३ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न एनम् छिन्दन्ति (यसलाई काट्दैन) शस्त्राणि (शस्त्राणि) न एनम् दहति (यसलाई जलाउँदैन) पावकः (आगोले) न च एनम् क्लेदयन्ति (यसलाई पानीले भिजाउँदैन) आपः (जलले) न शोषयति (सुकाउँदैन) मारुतः (हावाले) ।
यसलाई शस्त्रले काट्न सक्दैन (त्यसैले अच्छेद्य छ) । यो आगोले जलाउन सक्दैन (त्यसैले अदाह्य हो) । यसलाई पानीले भिजाउन सक्दैन (त्यसैले अक्लेद्य हो) ।
अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमऽक्लेद्योऽशोष्य एव च ।
नित्यः सर्वगतःस्थाणुरचलोऽयं सनातनः ।। २४ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अच्छेद्यः (काटिँदैन) अयम् (यो) अदाह्यः (अदाह्य छ) अयम् (यो) अक्लेद्यः (भिजिँदैन) अशोष्यः एव च (अनि सुकदैन पनि) नित्यः नित्य) सर्वगतः (सर्वव्यापक) स्थाणुः (नहल्लिने) अचलः (स्थिर) अयम् (यो) सनातनः सनातन छ) ।
अनि यसलाई वायुले सुकाउन पनि सक्दैन (त्यसैले यो अशोष्य हो) । यो त नित्य, सर्वव्यापक, स्थाणु, अचल र सनातन छ ।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्आत्मा किन अमर हुन्छ ? किनभने यो अच्छेद्य, अदाह्य, अक्लेद्य, अशोष्य, नित्य, सर्वव्यापक, स्थाणु, अचल र सनातन छ । यो अच्छेद्य छ– निराकार भएकोले यसलाई टुक्र्याउन वा काट्न सकिंदैन । यो अदाह्य छ– आगोले बालेर यो डढ्दैन । अशोष्य छ– हावाले कपडा भित्रको पानी सुकाए जस्तो यसलाई सुकाउन सुक्दैन । अक्लेद्य छ– पानीले यसलाई भिजाउन सक्दैन । यो नित्य छ । यो सर्वव्यापक छ । कुनै एक स्थानमा छ र अन्यत्र छैन भन्ने होइन । स्थाणु अर्थात् नडग्ने छ । चलायमान पनि छैन, स्थिर छ । सनातन छ । जुन कुरा अनादि कालदेखि अनन्त कालसम्म एकनास छ, जसको निर्माण वा विनाश हुँदैन, त्यसलाई सनातन भन्दछन् । सूर्यचन्द्र पनि सनातन छैनन् । यिनीहरू पनि जन्मने र मर्ने हुन्छन् ।
अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हसि ।। २५ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अव्यक्तः (अव्यक्त) अयम् (यो) अचिन्त्यः (मनले नजानिने) अयम् (यो) अविकार्यः (अविकारी) अयम् (यो) उच्यते (भनिन्छ) तस्मात (त्यसैले) एवम् (यस प्रकार) विदित्वा (जानेर) एनम् (यसलाई) न अनुशोचितुम् अर्हसि (शोक गर्नु उचित छैन) ।
यसलाई इन्द्रियले व्यक्त गर्न नसकिने, मन बुद्धिले चिन्तन गर्न नसकिने, विकाररहित भनिएको छ । यसरी बुझेर यस (देही) लाई यस प्रकार राम्ररी बुझेर (तिमीले) शोक गर्नु उचित छैन ।।२५।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्त्यो अव्यक्त छ । जुन वस्तुमा रुप, रस, गन्ध, स्पर्श तथा शब्द यी मध्ये कुनै गुण हुन्छ, त्यो वस्तु कुनै न कुनै इन्द्रियद्वारा व्यक्त गर्न सकिन्छ । तर जसलाई कुनै पनि प्रमाणले व्यक्त गर्न सकिंदैन, त्यसलाई अव्यक्त भनिन्छ । चिन्तन गर्ने चित्त वा मन हो । बुद्धि र अहङ्कार यसैका अवस्थान्तर मात्र हुन ।
त्यो अचिन्त्य छ अर्थात् त्यो कल्पनातीत छ । मनले देख्न नसकिने भएकाले नै अचिन्त्य भनिएको हो ।
त्यो अविकारी छ । जो सदा एकनास नरहेर बराबर बदलिंदै रहन्छ त्यसलाई विकारी भन्दछन । देहको मालिक सदा एकरस हुनाले निर्विकार छ । यस परम तत्त्वलाई जानेपछि कसैलाई पनि शोक मोह हुन सक्तैन ।
न जायते म्रियते... भने पछि अब त्यसलाई पुष्टि गर्नका लागि यी व्याख्या कुरा बुझाउने विभिन्न तरिकाहरू हुन् । एउटा दयालु गुरूले शिष्यलाई अनेक विधिद्वारा एउटै कुरा दोहोर्याइ तेहेर्याइ बुझाउने प्रयास गर्छ । भगवान् श्रीकृष्णले त्यही गर्नु भएको छ । त्यसैले भगवान् कृष्णलाई महानतम् शिक्षक पनि भनिन्छ ।
कुनै जटिल सिद्धान्त बुझाउनु पर्यो भने शिक्षकले त्यसलाई अनेक प्रकारले व्याख्या गर्छ । मौखिक व्याख्या गर्छ । त्यसलाई रेखाचित्र वा चित्र बनाएर फेरि उही कुरा भन्छ, तालिका वा तथ्याङ्कबाट पुष्टि गर्छ । गणितीय उदाहरणबाट व्याख्या गर्छ । सम्भव भए प्रयोग गरेर देखाउँछ । तर यो सब फरक फरक कुरा होइन, एउटैकुराको विभिन्न व्याख्या मात्र हो । कहिलेकाहीं यसको विपरीत प्रभाव हुनजान्छ । जुन कुरा ज्यादै सजिलो छ, त्यो कहिलेकाहीं जटिल हुनजान्छ । अनि लाग्छ यो कुनै जटिल सिद्धान्त हो । यही समस्या आध्यात्मिक शास्त्रहरूमा पनि छ ।
अथ चैनं नित्यजातं नित्यं वा मन्यसे मृतम् ।
तथापि त्वं महाबाहो नैवं शोचितुमर्हसि ।।२६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अथ (अथवा) च एनम् (अनि यसलाई) नित्यजातम् (सधैं जन्मने) नित्यं वा मन्यसे मृतम् (वा सधैं समाप्त हुने मान्छौ भने) तथापि (त्यसपछि पनि) त्वम् (तिमी) महाबाहो (हे महाबाहु) न एवम् शोचितुम् अर्हसि (यसमा पनि शोक गर्नु उचित छैन) ।
अथवा (अब अर्को तरिकाले बुझ) यदि तिमीले यसलाई नित्य नमानेर शरीरका साथै जन्मने हुन्छ (शरीर मर्नासाथ सबै कुरा मर्छन्) भन्ठान्छौ भने पनि हे महाबाहो (वीर अर्जुन) तिमीले यतिविधि अफशोच गर्नु मुनासिब छैन ।
अथवा यसरी बुझ यस शब्दावलीले के कुरा स्पष्ट हुन्छ भने भगवान् कृष्णले अर्जुनलाई कुनै फरक दृष्टिकोणले बुझाउने प्रयास गर्नु भएको छ । स्वामी ईश्वरानन्दका अनुसार यो दृष्टिकोण गीताको होइन, यो अरुको भनाई हो । यदि अर्जुनको दृष्टिकोण भगवान् कृष्णको भन्दा फरक छ भने उसले यस दृष्टिकोणले बुझ्न सक्छन् । यस फरक दृष्टिकोणलाई आधुनिक समयमा भौतिकवादी दृष्टिकोण– मेटेरियलिस्टिक एप्रोच भनिन्छ । यी श्लोकहरूको उपस्थितिले के अनुमान गर्न सकिन्छ भने कृष्णको समयमा पनि यी विचार राख्ने व्यक्तिहरू थिए होलान् ।
जातस्य हि धु्रवो मृत्योध्र्रुवं जन्म मृतस्य च ।
तस्मादपरिहार्येऽर्थे न त्वं शोचितुमर्हसि ।।२७।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्जातस्य (जन्म भएको) हि धु्रवः ( निश्चित नै छ) मृत्यु ः (मृत्यु) ध्रुवम् (निश्चित्) जन्म मृतस्य च (मृतकको फेरि जन्म हुन्छ नै) तस्मात् (त्यसैले) अपरिहार्य (उपाय नभएको) अर्थे (विषयमा) न त्वं शोचितुमर्हसि (तिमीले शोक गर्नु उचित छैन) ।
(किनभने) जुन कुरा उत्पत्ति हुन्छ, त्यो अवश्य नष्ट हुन्छ । जन्म पछि मृत्युको क्रम निश्चित छ । त्यसकारण यस्तो अपरिहार्य अर्थ (उपाय नभएको विषय) मा तिमीले शोक गर्नु हुँदैन ।।२७।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्संसारमा सबै कुरा नाशवान छन् भन्ने दृष्टिकोणहरुमध्ये सबभन्दा चर्चित दर्शनलाई चार्वाक भनिन्छ । चार्वाक मतमा केवल चार तत्त्व प्रमुख छन्, पृथ्वी, जल, तेज, र वायु । आकाश तत्त्व भन्ने कुरा छैन । बौद्ध दर्शन जस्तो यसले अरु सबैलाई शून्य मान्छ । चार महाभूत उत्पत्तिको कारण के हो भन्ने कुरा यस दर्शनमा स्पष्ट गरिएको छैन ।
यस दर्शन अनुसार, जुन कुरा प्रत्यक्ष इन्द्रियले जानिन्छ त्यो मात्र सत्य हुन्छ । अनुमान विधि ज्ञानका लागि प्रमाण हुन सक्दैन किनभने यसबाट केवल सम्भावना उत्पन्न गर्न सकिन्छ । अनुमान भनेको प्रत्यक्ष ज्ञानलाई भूतकाल वा भविष्यकालमा गरिएको विस्तार मात्र हो । यस्तो विस्तार असम्भव र निरर्थक हुन्छ ।
सुख दुख सबै यसै संसारमा भोगिने कुरा हुन् । दुख छ भनेर यस संसारको सुख छोडेर कल्पित सुख र स्वर्गको खोजी गर्ने मूर्ख हुन् । माछामा काँडा छन् भनेर माछा खांदै नखाने ? गाईवस्तुले खेती खाइदिन्छ भनेर खेती गर्न छोडिदिने ?
बाल, युवा, र वृद्ध एक अवस्थाको समाप्ति र अर्को अवस्थाका कुरा हुन् । बाल्यावस्थाको स्मृति युवामा र युवा स्मृति वृद्धमा कसरी सर्छ भन्ने विषयमा चार्वाक मत के छ भने बालपनका संस्कार युवा शरीर र युवापनका संस्कार वृद्ध शरीरलाई हस्तान्तरित हुनजान्छन् । यस हस्तान्तरणले गर्दा पुराना स्मृतिहरू रहिरहन्छन् । कुनै आत्माको कारणले स्मृति हस्तान्तरण भएको होइन ।
आत्मा भन्ने वस्तुको अस्तित्व छैन । चेतना शरीरको गुण हो । यो शरीर नै आत्मा हो । यसलाई सिद्ध गर्ने तीन तरिकाहरू चार्वाक मतमा छन्– तर्क, अनुभव र आयुर्वेद प्रमाण ।
तर्कका आधारमा यस दर्शनले के मान्दछ भने शरीर रहुञ्जेल आत्मा हुन्छ, त्यस पछि हुँदैन । अनुभव के छ भने म दुर्बल छु, म गोरो छु इत्यादि शरीरका अनुभव हुन् । म भनेको त्यही शरीर हो । जसरी पान, चूना, कत्था र सुपारी मिसाउँदा आफैं रातो रङ्ग उत्पन्न हुन्छ । त्यसै गरी भूमि, जल, तेज र वायु यी चार कुराको संयोगले शरीरमा चेतना आफैं उत्पन्न हुन्छ । यसलाई आयुर्वेद प्रमाण भनिन्छ ।
यस मतमा ईश्वर भनेको राजा वा शासक हो जसले असल र खराबको निर्णय गरी दण्ड र पुरस्कार दिन्छ । जब यस संसार बाहेक अन्यत्र स्वर्ग नर्क छैन भने धर्मको फल भन्नु फजुल कुरा हो । सुख र धर्म तथा दुख र अधर्मको सम्बन्ध भनेको कोइलीको मधुर बोली प्रभाव र कागको कर्कश बोली प्रभाव जस्तै स्वाभाविक हो । कसैले दिने प्रभाव होइन ।
जुन कामले शरीरलाई सुख पुर्याउँछ । इन्द्रिय तृप्ति हुन्छ, त्यो गर्नु पर्छ । इन्द्रिय आनन्द लिन जुन कुरा बाधक हुन्छ त्यसलाई समाप्त गर्नु पर्छ । स्त्री, पुत्रादिबाट प्राप्त सुख मात्र सुख हो । त्यसैको प्राप्ति पुरुषार्थ हो । यस मतमा अर्थ र काम नै पुरुषार्थ हो ।
‘अथवा’ शब्दले यस वैकल्पिक सिद्धान्तलाई संकेत गरेको छ । मानौं अर्जुनको कुरा नै सही छ– जन्मबाट जीवन सुरु हुन्छ र मृत्युमा सबै समाप्त हुन्छ । भीष्म आदि सबै योद्धा मर्छन् । यदि अर्जुनको भनाई नै सत्य हो नै हो भने पनि मर्नेका लागि शोक गर्नु अनुचित छ । मर्यो भनेर शोक गर्ने ? यस्तो अपरिहार्य विषयलाई किन शोक गर्ने ? तात्पर्य के हो भने जन्मनेहरुको मरण अवश्यंभावी हुनाले अपरिहार्य कुरामा शोक गर्नु मूर्खता हो ।
डेविढ बर्नरको एउटा प्रसिद्ध पुस्तक छ– डाक्टर नभएमा । यो नेपालमा सबैभन्दा धेरै बिक्री भएको पुस्तकमध्ये पर्छ । स्वस्थ रहनसक्ने, रोगबाट बच्ने, र रोग लागेमा गर्नु पर्ने सम्पूर्ण जानकारी यस पुस्तकमा उपलब्ध छ । सकभर औषधि खानबाट बच्नु पर्छ भन्ने सुझाव पनि दिइएको छ । चिकित्सकको सल्लाहका नियमहरू पनि छन् । तर निष्कर्षमा डेविड बर्नरले आफ्नो सम्पूर्ण अनुभवको सार स्पष्ट शब्दमा लेखेका छन्– ‘मृत्युलाई स्वीकार्नु पर्छ ।’ उनले भनेका छन्– ‘आफ्नो जीवन पर्यन्त बाँचिसकेको छु भन्ने विचार गर्ने मानिसहरू साधारणतया मर्नदेखि डराउँदैनन् । मृत्यु जेसुकै भए तापनि जीवनको स्वाभाविक अन्त हो । वृद्धावस्था अथवा दीर्घरोगले सताइएका व्यक्तिहरू मर्न लागेको बेलामा अस्पतालमा बस्नुभन्दा आफ्ना प्यारा नातेदारहरूका साथ आफ्नो परिचित वातावरण भएको घरमा बस्न चाहन्छन् । केही मानिसहरू मर्न डराउँछन् । उनीहरूले ज्यादै कष्ट भोगिरहेका भए तापनि यो परिचित संसार त्यागेर जान उनीहरूलाई गाह्रो परिरहेको हुन्छ । प्रत्येक समाजमा मृत्यु र मृत्युपछिको जीवनका बारेमा आफ्नै किसिमको विश्वास गर्ने पद्धति हुन्छ । यस किसिमका विचार, विश्वास तथा परम्पराले गर्दा मृत्युको सामना गर्न मान्छेलाई केही सान्त्वना मिल्न सक्छ ।...हामी सबैले मर्नु पर्छ । मृत्युलाई स्वीकार गर्न दिनु मरणासन्न व्यक्तिलाई मदत गर्नु हो ।’
अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि भारत ।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना ।।२८।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अव्यक्त (अव्यक्त छन्) आदीनि (सुरुमा) भूतानि (प्राणीहरु) व्यक्त (व्यक्त छन्) मध्यानि (मध्यमा) भारत (हे भरतवंशी, अर्जुन) अव्यक्तनिधनान् एव (निधन पछि अव्यक्त हुने नै छन्) तत्र (त्यसमा) का (किन) परिदेवना (रुवाबासी, पश्चाताप) ।
हे भरतवंशी (अर्जुन), समस्त भूतवर्ग पहिले अव्यक्त थिए, बीचमा प्रकट भएका छन् । नाश भएपछि फेरि अव्यक्त हुने छन् । अनि त्यस्तो कुरामा के को रुवाबासी ?२८।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्बोलीचालीको भाषामा जसलाई हामीले समाप्त वा नाश भनेर बुझ्छौं, दर्शनमा त्यसलाई प्रलय हुनु भनिन्छ । लयको एउटा अर्थ हो संगीतको लय, समन्वय ताल । समष्टिको तालमा मिसिनु लय हो । वास्तवमा प्रकृतिको नाश कहिल्यै पनि हुँदैन । यदि प्रकृति समाप्त हुन्छ भने फेरि त्यसको सृष्टि कसरी र कसले गर्छ ? शून्यबाट अनन्त कुार उत्पादन हुनसक्दैन । त्यसैले सृष्टिकालमा अव्यक्त प्रकृतिबाट व्यक्त जगत् प्रकट हुन्छ । जगत पुनः लय भएपछि अव्यक्त हुनजान्छ । यो बारम्बार भइरहन्छ । यही सृष्टि र लय हो । लय भनेको समाप्ति होइन र प्रकट हुनु प्रारम्भ होइन । केवल एक अर्कामा रूपान्तरण हो । यो कुरा बुझ्नेले कसैको मृत्युमा रुवाबासी गर्नु पर्दैन । महाभारत स्त्री पर्व २.९३ मा यसैलाई दर्शन र आदर्शन शब्द प्रयोग गरिएको छ ।
आश्चर्यवत्पश्यति कश्चिदेनम्
आश्चर्यवद्वदति तथैव चान्यः ।
आश्चर्यवच्चैनमन्यः श्रृणोति
श्रुत्वाप्येनं वेद न चैव कश्चित् ।। २९ ।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्आश्चर्यवत् (आश्चर्यवत्) पश्यति (हेर्छ) कश्चिद् (कसैले) एनम् (यसलाई) आश्चर्यवत् (आश्चर्यवत्) वदति ( बोल्छन्) तथा एव (त्यसै गरी) च अन्यः (र अन्यले) आश्चर्यवत् च (अनि आवश्र्यवत्) एनम् (यसलाई) अन्यः अन्यले) श्रृणोति (सुन्छन्) ।
कसैले यसलाई अचम्म मानेर हेर्छन् । कसैले अचम्म मानेर यसको बयान गर्छन् । अरु कसैले अचम्म मान्दै सुनेर बसेका हुन्छन् । कोही (त कस्ता हुन्छन् भने) यस विषयमा जति सुने पनि (कुरै) बुझ्दैनन् ।।२९।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्भगवानले पुनः अब गीताको दृष्टिकोणले अर्जुनलाई बुझाउन सुरु गर्नु हुन्छ– ‘कसैले यसलाई अचम्म मानेर हेर्छन् । कसैले अचम्म मानेर यसको बयान गर्छन् । अरु कसैले अचम्म मान्दै सुनेर बसेका हुन्छन् । कोही त कस्ता हुन्छन् भने यस विषयमा जति सुने पनि कुरै बुझ्दैनन् ।’
यो समस्या सधैंको हो । कसैले यसलाई बुझ्न चाहँदैन । कसैले बु झ्न त बुझ्छ तर अत्यन्त कठिनाई साथ । कसैले आफूले त राम्ररी बुझ्छ तर अरुलाई बुझाउनमा रुचि लिंदैन । कसैले यसलाई जति गरे पनि बुझ्दैन । अन्य कसैले आफूले त बुझ्छ, अरुलाई बुझाउन सक्दैन । कोही कस्ता लालबुझक्कड हुन्छन् भने केही जान्दैनन् तर सबै जानेको स्वाङ् पारेर संसारलाई झुक्याइ रहेका हुन्छन् ।
भगवान् श्रीकृष्णका लागि यो अत्यन्त सरल कुरा हो । तर एउटालाई बुझाउन जुन विधि सरलतम हुन्छ अर्कालाई त्यो जटिलतम र दुर्बोध्य हुनसक्छ । कसलाई कुन कुराले बुझाउँदा ठीक हुन्छ यो पत्ता लगाउनु नै एक कठिन काम हो ।
देही नित्यमवध्योऽयं देहे सर्वस्य भारत ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि न त्वं शोचितुमर्हसि ।।३०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्देही (देही, देहको मालिक) नित्यम् (नित्य) अवध्यः (अवध्य) अयम् (यो) देहे (शरीरमा) सर्वस्य (सबैका) भारत (हे भरतवंशी, अर्जुन) तस्मात् (त्यसैल्े) सर्वाणि भूतानि (सबै प्राणीहरुमा) न त्वम् शोचितुम् अर्हसि (तिमीले शोक गर्नु उचित छैन) ।
हे भरतवंशी, (सुन) । समस्त प्राणीका देहमा रहेको देही अबध्य छ । त्यसकारण तिमीले कुनै प्राणीका निम्ति पनि शोक गर्नु योग्य (उचित) छैन ।।३०।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्जुन कुरा कहिल्यै मर्दैन, र जसलाई कसैले मार्न पनि सक्दैन, त्यसका लागि शोक गर्न उचित नहुने कुरा व्याख्या गर्नु भएको छ ।
आज वैज्ञानिकहरु गहिरो अध्ययन र बारम्बारका प्रयोगबाट गीताको यसै निष्कर्षमा पुगेका छन् । उनीहरुले भन्छन्– कुनै वस्तुको पदार्थ भाग कहिल्यै नष्ट गर्न सकिंदैन । यसलाई उनीहरुले म्याटर नाम दिएका छन् । कुनै पदार्थमा रहेको पिण्ड (mबकक) र ऊर्जा (भलभचनथ) मा उनीहरुले अन्तर गर्दछन् । सुरुमा पदार्थको शक्ति वा ऊर्जा भागलाई मात्र अविनाशी भनिन्थ्यो तर आधुनिक विज्ञानले पिण्डलाई शक्तिमा र शक्तिलाई पिण्ड वा स्थूलमा रूपान्तरण गर्ने विधिको विकास गरिसकेको छ । यो आइन्स्टीनको मास इनर्जी रूपान्तरण समीकरणमा आधारित छ ।
स्वधर्ममपि चावेक्ष्य न विकम्पितुमर्हसि ।
धर्म्याद्धि युद्धाच्छ्रेयोऽन्यत्क्षत्रियस्य न विद्यते ।।३१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ=
सम्पादन गर्नुहोस्स्वधर्मम् अपि च ( अनि स्वधर्मलाई नै) अवेक्ष्य (निरीक्षण गर्दा) विकम्पितुम् अर्हसि (विचलित हुनु उचित छैन) धम्र्यात् हि ( किनभने धर्मयुक्त) युद्धात् (युद्धभन्दा) श्रेयः (श्रेयस्कर) अन्यत् (अर्को) क्षत्रियस्य (क्षत्रियका लागि) न विद्यते (छैन) ।
(तत्त्व दृष्टितिरको ख्याल नगरी) केवल स्वधर्मलाई मात्र लिने हो भने पनि तिमी आफ्नो कर्तव्य पथबाट विचलित हुनु ठीक छैन किनभने क्षत्रियका लागि धर्मयुद्धभन्दा कल्याणकारी अरु केही छैन ।।३१।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्हिन्दु परम्परामा स्वधर्मले विभिन्न व्यक्तिका सन्दर्भमा विभिन्न रुप लिएको हुन्छ । उदाहरणका लागि एक सैनिकको कर्तव्य एक चिकित्सकको भन्दा फरक हुन्छ । एउटाले ज्यान लिन्छ भने अर्कोले ज्यान बचाउँछ । यसै गरी एक शिक्षकको कर्तव्य एक विद्यार्थीको कर्तव्य भन्दा फरक हुन्छ इत्यादि । समाजका सबै सदस्यहरुले आआफ्नो कर्तव्य सहयोग र सद्भावनापूर्वक पालन गरेमा मात्र सम्पूर्ण समाजको हित सुरक्षित हुन्छ । आफ्नै विरुद्ध विभाजित घर नष्ट हुन जान्छ ।
गीतामा स्वधर्मको अर्थ हो, कर्तव्यबोध । जुन कुनै मानिसलाई उसको प्रकृति, अवस्थिति धर्मशास्त्रद्वारा निर्धारित छ । के भन्नु नपर्ला भने स्वधर्म नै पहिलो धर्म हो । यस्ता स्वधर्मलाई कहिल्यै पनि त्याग्नु हुँदैन । यसको पालन मात्र श्रेयस्कर हुन्छ ।
स्वधर्मको अर्थ कसै कसैले वर्णाश्रम धर्म लिने गरेका छन् । तर यस श्लोकमा वर्ण नभनिएकोले स्पष्टतः यो वर्ण धर्मको कुरा होइन । यो व्यक्तिगत धर्म हो । व्यक्तिगत रुचि, विशेषता र गुण अनुसारको क्रिया । ब्राह्मण पुत्र भइकन पनि परशुरामको स्वधर्म क्षत्रिय हो । उनी रामसंग पनि लड्न तैयार छन् । आफ्नै शिष्य भीष्मसंग भयङ्कर युद्ध गर्छन् । द्रोण र कृप धनुर्वेदका आचार्य थिए । भीमको स्वधर्म सेवक प्रकृतिको छ । कुनै सोच विचार नगरी केवल अह्राएको काम फत्ते गर्छन् । युधिष्ठिरको स्वधर्म ब्राह्मण हो । जहिले पनि उचित अनुचित मूल्याङ्कन गर्छन् । उनले संन्यास लिन सक्छन् तर अर्जुनले त्यो गर्न सक्दैनन् । किनभने उनी ज्यादै सक्रिय छन् । अर्जुन पूर्णतया क्षत्रिय स्वधर्मको व्यक्ति हो । उसको स्वधर्म न्यायको पक्षमा युद्ध गर्नु हो । न्यायको पक्षमा संग्राम अर्थात् धर्मयुद्ध । यो युद्ध त्याग्नु भनेको अन्यायको पक्ष पोषण गर्नु हो ।
मानिसहरू गुण अनुसार पनि चिनिन्छन् । कसैले कठोर इन्द्रिय निग्रह गर्न मन पराउँछन् । कसैले प्रशस्त सुख भोग गर्न मन पराउँछन् । कसैले सेवा मन पराउँछन् । कसैले व्यावसायिक जीवन मन पराउँछन् । जसमा ज्ञानको तीव्र चाहना छ त्यसको स्वधर्म हो– ब्राह्मण । जसमा धनार्जनको तीव्र इच्छा छ उसको स्वधर्म वैश्य र जसलाई सेवा कार्य मन पर्छ उसको स्वधर्म शूद्र हो । अर्जुनको जुन स्वाभाविक वृत्ति छ, त्यस अनुसार अर्जुनमा शूरवीरता छ, मालिकपनको भाव छ, उत्कृष्ट धारणा शक्ति छ । यो सबै क्षत्रियको गुण हो । अनि यस्तो व्यक्ति कतिञ्जेलसम्म युद्ध नगरी बस्न सक्ला ?
यस कुरालाई आउने श्लोकमा स्पष्ट गरिएको छ ।
यदृच्छया चोपपन्नं स्वर्गद्वारमपावृतम् ।
सुखिनः क्षत्रियाः पार्थ लभन्ते युद्धमीदृशम् ।।३२।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यदृच्छया (यादृच्छिक, आफैं) च उपपन्नम् (प्राप्त भएको) स्वर्गद्वारम् (स्वर्गको ढोका) अपावृतम् (खुलेको) सुखिनः (भाग्यमानी) क्षत्रियाः (क्षत्रियहरुलाई) पार्थ (हे पार्थ) लभन्ते (प्राप्त हुनछ) युद्धम् इदृशम् (यस प्रकारको युद्ध) ।
हे पार्थ, आफैं प्राप्त हुन आएको, स्वर्गको खुल्ला ढोका जस्तो यस प्रकारको युद्ध भाग्यवान् क्षत्रियहरूले मात्र पाउँछन् ।।३२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्यादृच्छिकको अर्थ हुन्छ बिना कुनै प्रयास प्राप्त । अर्जुनले युद्ध पिपासु भएर युद्धका लागि निहुँ खोजेको होइन । अर्जुनले आक्रमण गरेको होइन, आइपरेको युद्धमा सुरक्षाका लागि प्रत्याक्रमण उसको कर्तव्य हो, किनभने अर्जुन प्रकृतितः योद्धा हो । अपावृत्त स्वर्गको द्वार भनेको जुन आवृत्त छैन, खोलिएको छ । एक योद्धाले अन्यायको विरोधमा युद्ध गर्न तैयार हुँदा स्वर्गका देवताहरुले पनि ढोका खोलेरसम्मान गर्छन् भन्ने मानिएको छ । बहादुर योद्धाका लागि यो भाग्यले पाउने कुरा हो ।
गीताले हिंसा सधैं गलत र अहिंसा सधैं उचित भन्दैन । यसले हिंसाको समर्थन गरेको होइन बरु हिंसा वा अहिंसालाई निरपेक्ष हेर्नु हुँदैन भन्ने सन्देश दिएको हो । उदाहरणका लागि, त्यो आततायी जसले हजारौं निरपराध र अबोधको हत्या गर्न गर्नसक्छ, त्यस्तो एक जनाको जीवन लिँदा हुने हिंसा ऊ जीवित भएमा हुने हजारौंको जुन हत्या हुनसक्छ त्यसको तुलनामा अत्यन्त गौण हो । बरु हजारौंको जीवनदानले गर्दा पुण्य नै प्राप्त हुन जान्छ ।
अथ चेत्वमिमं धर्म्यं संग्रामं न करिष्यसि ।
ततः स्वधर्मं कीर्तिं च हित्वा पापमवाप्स्यसि ।।३३।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अथ (अथवा) चेत् तु ((तर यदि) इमम् धम्र्यम् संग्रामम् (यो धर्मयुक्त युद्ध) न करिष्यसि (गर्ने छैैनौ) ततः (भने त्यसबाट) स्वधर्मम् कीर्तिम् च (स्वधर्म र कीर्ति) हित्वा (गुमाएर) पापम् अवाप्स्यसि (पापको भागी हुनेछौ) ।
यदि कदाचित तिमीले यो धर्मयुक्त युद्ध गरेनौ भने त्यसबाट स्वधर्म र कीर्ति दुवैलाई गुमाएर पापको भागी हुनेछौ ।।३३।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अगाडि आएको चुनौतीलाई स्वीकार गर्नु अर्जुन जस्ता बहादुरको स्वधर्म हो, भाग्नु होइन । न्यायको पक्षमा दृढतापूर्वक उभिनु अर्जुनको स्वधर्म हो । यसबाट भाग्नु स्वधर्मपालन नगर्नु र कीर्ति गुमाउनु हो । जीवन एक युद्ध हो । त्यसमा आएको हाँकलाई समाधान नगरी कुनै मानिसले पनि जीवनमा सफलता प्राप्त गर्न सक्दैन । यस्तो युद्ध भौतिक र आध्यात्मिक दुवै सफलताका लागि आवश्यक हुन्छ । गीताको सन्देश यही हो ।
अहिंसा सिद्धान्तमा अन्याय र हिंसाको प्रति उत्तर प्रतिहिंसा नभएता पनि कुनै पनि प्रकारको प्रतिकार नगर्नु अहिंसा होइन,त्यो त आत्मसर्पण हो ।
आइन्सटीनले भनेका छन्– खराब काम गर्नेहरूले गर्दा यस संसारको नाश हुने छैन बरु त्यसलाई मूक दर्शक बनेर हेर्नेहरूले गर्दा हुनेछ ।
अर्जुनले अन्यायको विरुद्धमा देखाएको कायरता अहिंसा होइन, पाप हो ।
(तत्व दृष्टितिरको ख्याल नगरी) केवल स्वधर्मलाई मात्र लिने हो भने पनि तिमी आफ्नो कर्तव्य पथबाट विचलित हुनु ठीक छैन किनभने क्षत्रियका लागि धर्मयुद्धभन्दा कल्याणकारी अरु केही छैन ।।३१।।
अकीर्ति चापि भूतानि कथयिष्यन्ति तेऽव्ययाम् ।
सम्भावितस्यचाकीर्तिर्मरणादतिरिच्यते ।।३४।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अकीर्तिं (अपकीर्ति) च अपि (अनि) भूतानि (मानिसहरुले) कथयिष्यन्ति (भन्ने छन्) ते अव्ययाम् (तिमीलाई निरन्तर) सम्भावितस्य (प्रतिष्ठित, सम्माननीयहरुका लागि) च अकीतिः (अपकीर्ति) मरणाद् (मर्नुभन्दा पनि) अतिरिच्यते (अति रिच्– बढी हुनेछ)
(यति मात्र होइन अरु पनि अनिष्ट छ ।) लोकले चिरकालसम्म तिम्रो अपयश गाउने छ । सभ्य व्यक्तिका लागि अपयश मरणभन्दा पनि बढी (खराब) हो ।।३४।।
भयाद्रणादुपरतं मंस्यन्ते त्वां महारथाः ।
येषां च त्वं बहुमतो भूत्वा यास्यसि लाघवम् ।। ३५।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्भयात् (भयले) रणात् (युद्धबाट) उपरतम् मंस्यन्ते (भागेको मान्ने छन्) त्वाम् (तिमीलाई) महारथाः (महारथीहरुले) येषाम् च (अनि जसले) त्वम् (तिमीलाई) बहुमतः (ठूलो महत्त्व) भूत्वा (दिन्थे) यास्यसि (प्राप्त हुनेछ) लाघवम् (लघुतालाई) ।
(दुर्याधन, कर्ण आदि) महारथीहरूले तिमीलाई डराएर युद्धबाट भागेको ठान्ने छन् । अघि जसले तिमीलाई ठूलो महत्त्व दिन्थे, उनीहरूले तिमीलाई तुच्छ ठान्ने छन् ।।३५।।
अवाच्यवादाँश्च बहुन्वदिष्यन्ति तवाहिताः ।
निन्दन्तस्तव सामर्थ्यं ततो दुःखतरं नु किम् ।।३६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अवाच्यवादान् च (अनि अवाच्य वचन) बहुन् (धेरैले) वदिष्यन्ति (बोल्ने छन्) तव अहिताः (तिम्रो अहितमा) निन्दन्तः (निन्द्या गर्ने छन्) तव (तिम्रो) सामथ्र्यम् (सामथ्र्य) ततः (त्यसभन्दा) दुःखतरम् (बढ्ता दुख) नु (अनि) किम् (के होला) ? तिम्रा शत्रुहरू तिम्रो सामर्थ्यलाई निन्दा गर्दै अनेकौं अवाच्य (भन्ने नहुने) वचनहरू बोल्ने छन् । त्यसभन्दा बढी दुख अरु के होला ।।३६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्हतः वा (अथवा मारियौ भने) प्राप्स्यसि (प्राप्त गर्ने छौ) स्वर्गम् (स्वर्ग) जित्वा वा (अथाव जित्यौ भने) भोक्ष्यसे ( भोग गर्नेछौ) महीम् (पुथ्वीको) तस्मात् (त्यसैले) उत्तिष्ठ (उठ) कौन्तेय (कुन्ती पुत्र अर्जुन), युद्धाय कृतनिश्चय (युद्धलाई दृढ होउ) । युद्धमा मारियौ भने स्वर्ग जाने छौ र विजयी भयौ भने पृथ्वीको राज्य प्राप्त हुने छ । त्यसैले हे कौन्तेय, उठ । युद्धलाई दृढ होउ (धैर्य नगुमाउ ।)।।३७।। अर्जुनले युद्धका परिणाम देखाएर युद्धबाट बच्न चाहेका छन् । त्यसैले भगवान् कृष्णले युद्धका परिणामहरू यस प्रकार सूचीबद्ध गर्नु भएको छ–
| युद्ध नगर्दाका परिणाम | युद्ध गर्दाका परिणाम | ||
|---|---|---|---|
| सकारात्मक | नकारात्मक | सकारात्मक | नकारात्मक |
| बाँच्न पाइने | पापको भागी हुनुपर्ने | स्वर्ग प्राप्ति | मृत्यु |
| -- | बाँचुन्जेल अवाच्य सुन्नु पर्ने,समाजमा अपयश हुने | राज्यको सुखभोग | -- |
| -- | डराएर भाग्यो भनी सबैले घृणा गर्ने | स्वधर्म पालनको यश | -- |
| -- | शत्रुले सामर्थ्यको निन्दा गर्ने | -- | शत्रुले पनि कीर्ति गाउने |
दुवैको तुलना गर्दै भगवान् भन्नु हुन्छ– ‘हे अर्जुन, युद्धको त्याग गर्दा उचित छ कि युद्धको सामना गर्नु ? तुलना गरी हेर अनि निर्णय लेउ । हेर, युद्ध गर्नुमा नै श्रेय देखिन्छ ।’
डेल कार्नेगी, व्यवहार शास्त्रका उत्कृष्ट पुस्तक लेखक, हजारौं सफल व्यक्तिका जीवनको प्रेरक, को एउटा चर्चित कृति छ–हाउ टु स्टप वरीईंग एन्ड स्टार्ट लिभिंग । जसमा गीतामा बताइएको जस्तै विधि बताइएको छ । उनले यस विधिको प्रयोग गरेर धेरैलाई चिन्ता मुक्त गरेका थिए ।
त्यस पुस्तकमा लेखिएको छ– यदि तपाईंलाई ज्यादै विपरीत परिस्थिति सामना गर्नु परेको छ भने चिन्ता गरेर काम चल्दैन । यस्तोमा अनिर्णित रहनुभन्दा तपाईंले कुनै निर्णय लिए पछि त्यसबाट हुनसक्ने असल र खराब परिणामहरूको सूची बनाउनुहोस् । विभिन्न निर्णयमा भएका असल र खराब परिणामहरू तुलना गर्नुहोस् । जसमा कम जोखिम छ, त्यसलाई छनौट गर्नुहोस् । त्यसलाई छनौट गर्दा आइपर्ने परिस्थितिका लागि तैयार भएर बस्नुहोस् ।
सुखदुःखे समे कृत्वा लाभालाभौ जयाजयौ ।
ततो युद्धाय युज्यस्व नैवं पापमवाप्स्यसि ।।३८।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्सुखदुःखे (सुख होस् कि दुख) समे कृत्वा (समान बुझेर) लाभालाभौ (लाभहानि) जयाजयौ (जयपराजय) ततः (त्यस पछि) युद्धाय (युद्धमा) युज्यस्व (जोडिनाले) न एवं पापमवाप्स्यसि (यस प्रकार पाप लाग्ने छैन) ।
सुखदुख, लाभहानि, विजय पराजय सबैलाई एकै देखेर युद्ध गर । यसो गर्नाले तिमीलाई पाप लाग्ने छैन ।।३८।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्तर युद्ध गर्दा अर्जुनले वीरगति प्राप्त गर्न सक्छन् वा विजयी हुनेछन्। वीरगति प्राप्त गरे भने स्वर्ग प्राप्ति हुनेछ र विजयी भएमा राज्यसत्ता प्राप्त हुनेछ ।
युद्धबाट भाग्नका लागि सुरुमा अर्जुनले अनेक शास्त्रीय तर्क गरेका थिए । त्यसैको जवाफमा भगवान् कृष्णले भन्नु भएको छ– ’यस लोकका सुखको कल्पना गर कि स्वर्गका सुखको ? दुवै दृष्टिले उपलब्धि युद्ध गर्नुमा छ । युद्ध नगर्नु भनेको सबै गुमाउनु हो । तर युद्ध गर्नु भनेको राज्य प्राप्ति वा स्वर्ग प्राप्ति हो ।’ दुवै दृष्टिले युद्ध नै राम्रो विकल्प भएकोले अर्जुनलाई धैर्य नगुमाउन अर्ति दिँदै भगवानले भन्नु हुन्छ– सुखदुख, जयपराजयको भावना नराखीकन युद्ध गर्यौं भने मनको बेचैनी समाप्त हुनेछ ।
अर्जुन आध्यात्मिक ज्ञानका निष्ठावान जिज्ञासु हुन् । उनले सकाम कर्म वा कामनाहरूबाट प्रेरित कार्यहरूमा रुचि राख्दैनन् । तर पनि उनको स्वधर्म अनुसार उनी त्यस मार्गका लागि योग्य थिएनन् जसमा सबै कर्मको त्याग निहित थियो । त्यसैले भगवान् श्रीकृष्णले के घोषणा गरीदिनु भएको छ भने अर्जुनको सामर्थ्य केवल कार्य गर्नु हो, त्याग गर्नु होइन तर उनले परिणामतर्फ ध्यान नदिंदै कर्म गर्नु पर्छ ।
एषा तेऽभिहितासाङ्ख्ये बुद्धिर्याेगे त्विमां श्रृणु ।
बुद्धया युक्तो यया पार्थ धर्मबन्धं प्रहास्यसि ।।३९।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्एषा (यहाँ सम्म) ते (तिमीलाई) अभिहिता (भनियो) साङ्ख्ये (ज्ञानयोगको) बुद्धिः (बुद्धि, विचार) योगे (कर्मयोग) तु इमाम् (अनि अब यसलाई) श्रृणु (सुन) बुद्ध्या युक्तः (बुद्धि युक्त भएपछि) यया (जुन) पार्थ (हे पृथा पुत्र, अर्जुन) कर्मबन्धम् (कर्मको बन्धन) प्रहास्यसि (राम्ररी त्याग गर्नेछौ) ।
यहाँसम्म तिमीलाई आत्मज्ञानको उपदेश गरें । अब यही कुरा कर्मयोगको दृष्टिकोणले सुन । हे पार्थ, यस बुद्धि (विचार) ले युक्त भएपछि तिमी कर्मबन्धनलाई राम्ररी त्याग गर्न सक्ने छौ ।।३९।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्मुक्तिका लागि गरिने साधनाका दुई प्रमुख मार्ग छन्– ज्ञान मार्ग र कर्म मार्ग । अर्को शब्दमा ज्ञान सैद्धान्तिक तरिकाले पनि प्राप्त गर्न सकिन्छ र प्रयोग गरे पनि सकिन्छ । यसैलाई बोलीचालीको भाषामा कि पढेर जानिन्छ कि परेर भनिएको हो ।
भगवानले अर्जुनलाई युद्ध गर्ने विषयमा यहाँसम्म जुन जुन बुद्धि वा विचार दिनुभएको छ, ती सबै ज्ञाननिष्ठा अनुसार छन् । अब बताउने विचारहरू कर्मयोगमा आधारित छन् ।
यहाँ प्रयोग गरिएको साङ्ख्य शब्दको अर्थ कपिल साङ्ख्य नभएर ज्ञान हो । त्यसै गरेर योग भनेको हठयोग वा पातञ्जल योग होइन कर्मयोग हो । त्यसै गरी यहाँ बुद्धिको अर्थ उचित लक्ष्यको विचार गर्ने वा तर्क वितर्क गर्ने शक्ति हो । यसपछि श्लोक ४४ सम्म त्यो बुद्धि कस्तो हुनु पर्छ भन्ने कुरा स्पष्ट गरिएको छ ।
आचार्य शङ्करले यस श्लोकको अर्थ गर्दै भनेका छन्– ‘ज्ञान नै सांसारिक शोक, मोह आदि दोष निवारणको युक्ति हो । त्यसलाई कर्मयोग सिद्धान्त र साङ्ख्य सिद्धान्त जुनसुकै मार्गबाट प्राप्त गर्न सकिन्छ ।’
अनि अर्जुनलाई कृष्णका कुरामा रुचि बढोस् यसका लागि भन्नु भएको छ– यो यस्तो बुद्धि हो जसलाई प्राप्त गरेपछि धर्म र अधर्म दुवैका बन्धन नष्ट हुन जान्छन् ।
नेहाभिक्रम नाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ।।४०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न इह अभिक्रम नाशः अस्ति (यस–कर्मयोग–को नाश छैन) प्रत्यवायः (प्रत्यवाय, प्रतिप्रभाव) न विद्यते (पनि छैन) स्वल्पम् अपि (अति अल्प नै) अस्य (यस कर्मयोग) धर्मस्य (धर्मका परिपालनले) त्रायते (रक्षा गर्छ) महत भयात् (ठूला भयबाट) ।
यसका अभिक्रमको नाश हुँदैन । अनि पालन गर्दा प्रत्यवाय (प्रतिप्रभाव) पनि हुँदैन । यस धर्मको अल्प परिपालनले पनि सबै डरलाग्दा भयबाट सुरक्षा प्रदान गर्छ ।।४०।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्जुन मार्ग भगवान् कृष्णले देखाउँदै हुनुहुन्छ, त्यो पूर्णतया सुरक्षित छ भन्ने कुराको घोषणा गर्नु भएको छ–
छैन अभिक्रम नाश न प्रत्यवाय दोष छ ।
थोरै धर्म पालनले ठूलो भय हटाउँछ ।।
अभिक्रमको अर्थ हुन्छ, सुरुआत, प्राथमिक– इनिसियल । प्रत्यवायको अर्थ हो– साइड इफेक्ट, प्रतिप्रभाव, निराशाजनक प्रभाव । कर्मयोग ज्यादै सुरक्षित मार्ग हो । यसलाई जहाँबाट सुरु गर्यो त्यहींबाट प्रभाव सुरु हुन्छ तर कहीं कतै पनि यसको प्रतिप्रभाव छैन । प्रतिप्रभाव चिकित्साशास्त्रको शब्द हो । आधुनिक चिकित्सा पद्धतिले रोगको कीटाणु सिद्धान्त प्रतिपादन गरेको छ । तिनीहरूलाई नष्ट गर्न जुन औषधि प्रयोग गरिन्छ त्यसलाई प्रतिजैविकी भनिन्छ । तर संगै अर्को चेतावनी दिइन्छ, त्यो के भने, प्रतिजैविकीको प्रयोग गर्दा औषधिको प्रति प्रभावले अर्को समस्या देखा पर्नसक्छ । यस्तो प्रभावलाई गीताशास्त्रमा प्रत्यवाय भनिएको छ ।
आफ्ना स्वाभाविक धर्मको, कर्तव्यको अल्पपालन गर्नेलाई पनि महान् भयबाट सुरक्षा हुन्छ । स्वकर्तव्य पालन गर्न ढिलो भयो भन्नु पर्दैन । जति खेर ज्ञान हुन्छ त्यतिबेला गरिहाल्नु पर्छ । आफ्नो घरमा फर्कन कहिल्यै पनि ढीलो हुँदैन ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिरेकेह कुरुनन्दन ।
बहुशाखा ह्यनन्ताश्च बुद्धयोऽव्यवसायिनाम् ।।४१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्व्यवसायात्मिका बुद्धिः (निश्चयात्मिका बुद्धि) एका इह (यस कर्मयोगमा केवल एक) कुरुनन्दन (हे कुरुनन्दन, कुरुवंशी), बहुशाखा (अनेकानेक) ही अनन्ताः च (अनि अननत्) बुद्धयः अव्यवसायिनाम् (अव्यवसायी– छरिएको बुद्धि भएकाहरुको) ।
हे अर्जुन, यस कल्याण पथमा निश्चयात्मिका बुद्धि एउटै छ । निश्चय भावना नभएका व्यक्तिका बुद्धिहरू (वासनानुसार) अनन्त छन् ।।४१।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्व्यावसायिक र अव्यावसायिक बुद्धिमा के फरक छ ? बुद्धि अव्यावसायिक छ भने यसका अनेक सतह हुन्छन् । प्रत्येक सतहले आआफ्नो स्वतन्त्र निर्णय गर्छ । अनि के गर्ने के नगर्ने मनमा द्विविधा उत्पन्न हुन्छ । यस्तोमा मानिसको व्यक्तित्व एक यस्तो लथालिङ्ग घर जस्तो हुनजान्छ, जहाँ अनेकौं नौकर छन् तर मालिक छैन । मनोविज्ञानमा यस अवस्थालाई खण्डित व्यक्तित्व भनिन्छ ।
एउटा नेपाली उखानले यी खण्डित सतहलाई बडो रमाइलो तरिकाले व्याख्या गर्छ–
कान्छी औंला– दशै आयो । बुद्धिको पहिलो सतहले लिएको निर्णय । चाडबाड आयो । के के पाइन्छ भन्ने उत्सुकता ।
अनामिका औंला– खाउँला पिउँला । दोस्रो सतहले लिएको निर्णय । मोज गर्न पाइन्छ । इन्द्रियको सतहले सुखको चाहना गर्छ ।
माझी औंला– कहाँ पाउँला ? तेस्रो सतहले लिएको निर्णय । मोज गर्न पाइन्छ कि पाईंदैन ? दोधारे मन । यो सधैं प्रश्नवाचक हुन्छ ।
चोर औंला–चोरी ल्याउँला । चौथो सतहले लिएको निर्णय । जसरी भए पनि प्राप्त गर्ने इच्छा– मन भित्र वासनाको उत्ताउलो सतह– अनुचित तरिकाले भए पनि इच्छा पूरा हुनैपर्छ ।
बुढी औंठा– धत् पापी । म छुट्टै बसुँला । पाँचौं सतहले लिएको निर्णय । विवेकको परिपक्व सतहले भन्छ– चोर्नु गलत हो । गर्नु हुन्न । कानूनी र नैतिक बन्धन छन् ।
यी पाँचवटा औंला होइनन् । हाम्रो मन बुद्धिका खण्डित सतहहरू हुन् । बुद्धिका यस्ता यस्ता अनेक सतह हुन्छन् । अथवा भनौं यसले क्षण क्षणमा रुप फेर्छ । भिखारी बुद्धिले अझ धेरै पाउनु पर्ने भन्छ । दुष्ट बुद्धिले अमुकले मेरो यो काम बिगार्यो भन्छ । दरिद्र बुद्धिले विकल्पको भय उभ्याएर चिन्ता गर्छ । लम्पट बुद्धिले आशा मात्रै गर्छ । पाजी बुद्धिले निषेध विचार ल्याएर कलह गर्छ । भ्रमित बुद्धिले शङ्का, क्षोभ, विक्षेप, र मनोरथ मात्रै विचार गर्छ । श्रीमन्त बुद्धि सन्तोषी भई शान्त रहन्छ । सन्त बुद्धि सर्वदा भलाइ र शुभ कामनामा प्रसन्न रहन्छ । मुक्त मन बुद्धि निःस्पृह भएर स्वतन्त्र हुन्छ । शून्य मन बुद्धिले दया, करुणा, र मौनद्वारा प्रकाश दिन्छ । पूर्ण उपलब्ध मन बुद्धि ॐ तत्सत्मा विश्राम गर्छ । यिनै व्यावसायिक र अव्यावसायिक बुद्धिका भेद हुन् ।
दबिएका काम विचारले गर्दा बुद्धि खण्डित हुन गई मानिसहरूलाई जटिल मानसिक रोग लाग्छन् भन्ने कुरा फ्रायडले प्रमाणित गरीदिएका छन् । फ्रायड पछिको आधुनिक मनोविश्लेषण विज्ञानका अनुसार मानिस भित्र परस्पर विपरीत वृत्तिहरू हुन्छन् । यस्ता विरोधी वृत्तिहरू ज्यादै तीव्र भएको अवस्थामा मानिसको व्यक्तित्व नै खण्डित हुनजान्छ । कुनै बेला एउटा खण्डले काम गर्छ र कुनै बेला अर्को खण्डले । बहुधा दुवै कार्यहरू एक अर्काको विपरीत हुन्छन् । यस्तो अवस्थालाई मनोविज्ञानमा बहु व्यक्तित्व वा खण्डित व्यक्तित्व (मल्टिपल पर्सनैलिटी वा स्प्लिट पर्सनैलिटी) जस्ता शब्दहरू प्रयोग गरिन्छ । ज्यादै जटिल अवस्थामा यसले मनोरोगको रूप लिन पुग्छ । यस विषयमा युङ्ग र बुहलरले अन्तर्मुख बहिर्मुख सिद्धान्त तथा बुहलरले द्वैधीभाव सिद्धान्त बनाएका छन् । विभिन्न व्यक्तित्व एउटैमा हुँदा जुन बेला एउटा मनोवृत्ति प्रकट हुन्छ अर्को विस्मृत हुन जान्छ । कुनै अर्को अवस्थामा नयाँ व्यक्तित्व प्रकट हुन्छ तर आफ्नो पुरानो व्यक्तित्व मानिसलाई थाहा नै हुँदैन । यस्ता विपरीत कारणले मानिसहरूले गम्भीर प्रकृतिका अपराध समेत गरेका अनेक घटनाहरू भएका छन् । यस विषयमा अनेक टी भी धारावाहिक र चलचित्र पनि निर्माण भएका छन् । डा. राइमरले एउटा व्यक्तिको अध्ययन गरे । त्यो व्यक्ति निकै सज्जन थियो तर खण्डित व्यक्तित्व रोगले गर्दा त्यस भित्रको अर्को व्यक्तित्वले गम्भीर अपराध गर्यो । जेलको सजायँ भोगेर आएको केही दिन पछि उसको भद्र व्यक्तित्व प्रकट भयो । तर अपराध गरेको र जेल काटेको कुनै घटना उसलाई सम्झना रहेन । पुराना सबैकुरा बिर्स्यो ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिको अर्थ हो निश्चित लक्ष्य लिएको र त्यसलाई प्राप्त गर्नका लागि आवश्यक तर्क क्षमता भएको बुद्धि । युद्धकाल होस् वा शान्तिकाल, भौतिक उन्नतिका लागि होस् वा आध्यात्मिक, यस्तो बुद्धिको आवश्यकता मानिसलाई हर बखत पर्छ ।
मानसिक अवसाद अनियन्त्रित भएमा मानिसको बुद्धि अव्यावसायिक भई व्यक्तित्व खण्डित हुनसक्छ भन्ने कुरा आजका मनोविश्लेषकहरूले अनेक प्रयोगद्वारा पुष्टि गरेका छन् । यस दृष्टिले गीता मानव मनको गहनतम विश्लेषण, मनोविज्ञान, हो ।
यामिमां पुष्पितां वाचं प्रवदन्त्यविपश्चितः ।
वेदवादरताः पार्थ नान्यदस्तीति वादिनः ।।४२।।
कामात्मानः स्वर्गपरा जन्मकर्मफलप्रदाम् ।
क्रियावशेषबहुलां भोगैश्वर्यगतिं प्रति ।।४३।।
भोगैश्वर्यप्रसक्तानां तयापहृतचेतसाम् ।
व्यवसायात्मिका बुद्धिः समाधौ न विधीयते ।।४४।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्याम् इमाम् (यस प्रकारको जुन)ं पुष्पितांम् वाचम् (फुलबुट्टा भरेको बोली) प्रवदन्ति (बोल्छन्) अविपश्चितः (अल्पबुद्धि) वेदवाद (वेद, ज्ञानका कुरामा वादविवाद गरी) रताः (रमाइरहने) पार्थ (हे पृथापुत्र अर्जुन) न अन्यत् अस्ति इति (अर्को थोक केही छैन भनेर) वादिनः (भन्दछन्) काम आत्मानः (कामनामा आसक्त भएका मानिस) स्वर्गपरा (स्वर्ग नै परम् ठान्ने) जन्मकर्मफलप्रदाम् (जन्मरुपी कर्मफल दिने) क्रियाविशेषबहुलाम् (अनेक प्रकारका क्रिायहरुको वर्णन गर्ने) भोग ऐश्वर्यगतिम् प्रति (भोग र ऐश्वर्य प्राप्तका लागि) भोग ऐश्वर्य प्रसक्तानां (भोग र ऐश्वर्यमा आसक्त) तया (त्यस वाणीबाट) अपहृतचेतसाम् (चित्त हरण गर्न सिपालु) व्यवसायात्मिका बुद्धिः (निश्चयात्मिका बुद्धि) समाधौ (सफलता) न विधीयते (प्राप्त हुँदैन) ।
हे पार्थ, अल्पबुद्धि (अविपश्चितः), ज्ञानका कुरामा वादविवाद गर्न रुचाउने (वेदवाद रता), यस (आफूले जानेको) बाहेक अरु केही पनि छैन भन्ठान्ने, स्वर्गको कामना गर्ने, जन्म र कर्मका तथा भोग र ऐश्वर्यका फलमा आसक्त, अनेक प्रकारका क्रिया र कर्मकाण्डमा आसक्त यी फुलबुट्टा भरेर कुरा गर्नेहरू (पुष्पितां वाचं) कुरा गरेर मक्ख पार्नेहरू (अपहृतचेतसाम्) का कुराहरूले बुद्धि खण्डित हुनजान्छ । यसले गर्दा, समाधि (सफलता) प्राप्त हुँदैन ।।४२–४४।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अल्पबुद्धि, ज्ञानका कुरामा वादविवाद गर्न रुचाउने, आफूले जानेको बाहेक अरु केही पनि छैन भन्ठान्ने, कुरा गर्न सिपालु इत्यादिले गर्दा समाधिको आनन्द प्राप्त हुँदैन ।
वेदवादरताका यहाँ दुई अर्थ छन्– वेदका तर्क दिएर कुरा गर्ने र अर्को ज्ञानका कुरामा विवाद गर्ने ।
तर दुवैलाई यहाँ अविपश्चित् भनिएको छ । यसको मूलधातु चेत् हो । अविपश्चितको अर्थ हो अल्प चेत् भएका, अल्पबुद्धि । त्यसैले अविपश्चित् वेदवादरताः को अर्थ हुन्छ– अल्पबुद्धि तर आफूलाई बुद्धिमान, ज्ञानी ठान्ने ।
व्यापारिक क्षेत्रमा एउटा उखान छ– बोल्नेको पिठो पनि बिक्छ । ज्ञानको क्षेत्र जब व्यापारिक हुन्छ अनि त्यहाँ पनि त्यस्तै हुन थाल्छ । स्वामी रामकृष्णका जीवनमा एक काली भक्त आएको थियो । उसले केही सिद्धि प्राप्त गरेको थियो । यस सिद्धिको चटक देखाएर उसले केही शिष्य पनि बनायो । रामकृष्णले स्वामी विवेकानन्द लगायतका शिष्यलाई त्यस चटकेबाट सावधान रहने निर्देश दिएका थिए । सिद्धि पाएको मानिसहरूसंग टाढा बस्ने ? सुरुमा विवेकानन्दले कुरा बुझेनन् । उनले पछि त्यसबेला कुरा बुझे जब स्त्री लम्पट व्यवहार देखाउँदै त्यो मानिस पतन भयो । पतन पछि उसका सिद्धिहरू पनि समाप्त भए । आज पनि यस्ता पुष्पितां वाचं चटकेको कमी छैन । भगवान् श्रीकृष्णको संकेत यही हो ।
शेक्सपीयरको भनाई छ– अल द्याट ग्लिटर्स इज नट गोल्ड । पहेंलो टल्किने सबै सुन हुँदैन । ज्ञानका कुरा गर्ने सबै ज्ञानी हुँदैनन् । त्यो केवल ढोंग मात्र हुनसक्छ । सुख र ज्ञानको नाममा संसारमा जेजति अज्ञान भइरहेको छ त्यस कुरालाई यस श्लोकमा बताइएको छ । पशु बलिमात्र कहाँ हो र ? मानिहरूले धन, सम्पत्ति, पति, पत्नी, सन्तान इत्यादिका लागि मानव बलिसम्म गरेका घटनाहरू दिनहुँ पत्रपत्रिकाहरूमा प्रकाशित भइरहन्छन् । यो सब किन भइरहेछ ? कुरामा फुलबुट्टा भर्न र वादविवादमा सिपालुले गर्दा । ज्ञानीले वादविवाद गर्दैन । ज्ञानी त विशाल समुद्र जस्तो अविचलित रहन्छ ।
पञ्चतन्त्रको एउटा कथामा अज्ञानी गुरु चेलाको बारेमा बताइएको छ । एउटा ठगले एउटा जोगीसंग ज्यादै मूल्यवान हीरा छ भन्ने चाल पाएछ । तर त्यो उसले कहाँ लुकाएर राखेको छ त्यो पत्ता लगाउन सकेन । अनि एक दिन त्यस जोगीले धुनि जमाएको ठाउँमा पुग्यो । साष्टाङ्ग प्रणाम गरेर आँखाभरी आँसु लिंदै भन्यो– ‘म अब यस संसारदेखि विरक्त भइसकेको छु । मलाई ज्ञान दिनुहोस् । आफ्नो शिष्य बनाउनु होस् ।’
त्यस जोगीलाई के राम्ररी थाहा थियो भने ऊसंग ज्ञान नामको केही चीज नै छैन । यो शिष्य बन्न किन आयो ? उसलाई त्यसमाथि शङ्का लाग्यो । हीरा चोरिन्छ कि भन्ने डरले उसले आजसम्म कसैलाई शिष्य बनाएको पनि थिएन । आज शिष्य नै भेट्न आए पछि अझै डरायो । त्यस ठगलाई धपायो– ’धत्, जा । अरु जोगी खोज् । मैले कसैलाई शिष्य बनाउँदिन ।’
ठगले भन्यो– ’मैले धेरै साधुलाई भेटें । तपाईंमा भए जस्तो ज्ञान अरुमा देखिन । कि त मलाई शिष्य बनाउनुहोस् कि मैले यहीं अन्न जल त्याग गरेर प्राण त्याग्छु ।’
बाध्य भएर शिष्य बनाइदियो । तर सधैं सतर्क रहन्थ्यो । सुत्दा, नुहाउँदा कहिल्यै हीरा चोर्ने मौका मिलेन । महिनौं दिन बिते । अनि दुवै तीर्थ गर्न हिंडे । जोगीले आफ्नो गोडा मालिस गर्न पनि दिन्नथ्यो । टाढै राख्थ्यो । हीराको कुरै गर्दैनथ्यो । धेरै दिनको संगतले अलि ढुक्क पनि भइसकेको थियो । बाटोमा हिंड्दा एक दिन अचानक साधुलाई दिसा लागेछ । शिष्यलाई त्यहीं बस्न भनेर आफू झाडी तिर लागेछ । लंगौंटी खोलेर झाडी बाहिर राख्यो । ठगले यही मौका छोपेको महिनौं दिन बितिसकेको थियो । उसले लंगौटी बोकेर कुद्यो । शौच गरेर हात मुख धोएपछि लंगौटी लगाउन खोज्दा जोगीले त्यो रित्तो देख्यो । शिष्य कता छ ? भनेर शिष्यलाई राखिछोडेको स्थान हेरेको त शिष्य पनि छैन । लँगौटीमा हीरा पनि छैन । कुरा बुझिहाल्यो । अनि टाउको समातेर रुन थाल्यो– ‘धिक्कार छ मलाई । किन शिष्य बनाउन परेको होला । यत्रा दिन त्यसै बसेको थिएँ । यति दुखले बचाएको सम्पत्ति आज एउटा शिष्यको लोभ गर्दा गयो ।’
गुरूचेला दुवै यस्ता धूर्त भए भने कहिल्यै पनि समाधि प्राप्त हुँदैन । कहिल्यै ज्ञान प्राप्त हुँदैन । कहिल्यै तृप्ति हुँदैन । कहिल्यै सफलता प्राप्त हुँदैन ।
त्रैगुण्यविषया वेदा निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन ।
निर्द्वन्द्वो नित्यसत्वस्थो निर्योगक्षेम आत्मवान् ।।४५।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्त्रैगुण्य विषया (तीन गुणका विषयमा) वेदा (वेदहरु छन्) निस्त्रैगुण्यो (त्रिगुणातीत) भव (होउ) अर्जुन (हे अर्जुन) निद्र्वन्द्वः (हर्षशोक आदि द्वन्द्वबाट पर) नित्यसत्त्वस्थः (परमात्मामा स्थित भई( निर्योगक्षेम (निर्योगक्षेम) आत्मवान् (आत्मवान् होउ) ।
(उनीहरूका अनुसार) वेदका वर्णन तीन गुणका विषयमा अलमलिएका हुन्छन् । (तर) हे
अर्जुन, निर्द्वन्द्व र सदा तत्त्वमा स्थित हुनु छ भने (तिमी) योगक्षेमका चिन्ताबाट मुक्त भएर आत्मनिष्ठ होउ ।।४५।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्आधुनिक विज्ञानले लगभग १०८ तत्त्वलाई प्रकृति रचनाको आधार माने जस्तै साङ्ख्य योग आदि दर्शनले सत्व, रज, र तम तीनवटा गुणले सृष्टि रचना भएको मान्दछन् । यी तीन गुणले पाँचवटा तत्त्वका आपसी पच्चीस मिश्रणहरूलाई नियन्त्रित गर्छन् । शरीरका पनि स्थूल, लिङ्ग, र कारण तीन भेद हुन्छन् । यस बाहेक ज्ञानेन्द्रिय, कर्मेन्द्रिय, र (ज्ञानेन्द्रियका) पाँच विषय हुन्छन् । यी सबैका सम्बन्धको बारेमा वेद र उपनिषदमा जुन विशद् वर्णन गरिएको छ त्यसैलाई यहाँ त्रैगुण्यविषया वेदा भनिएको हो ।
हुनत, ज्ञानका लागि सत्व, रज, र तम कुनै बाधक छैन तर पनि तमभन्दा रज र रजभन्दा सत्वबाट ज्ञान प्राप्तिका लागि सहज हुनसक्छ । तथापि ध्यानमा राख्नु पर्ने कुरा के भने रज र तमले बाँध्छन् नै तर सत्वले पनि बाँधिदिन्छ । मानिस फलामको सिक्रीले मात्र बाँधिन्न, सुनको सिक्रीले पनि बाँधिन्छ । अज्ञानले बाँध्छ नै तर ज्ञानले पनि बाँधिदिन्छ । यसै कुराको व्याख्या भगवानले गर्दै हुनुहुन्छ । अज्ञान वा ज्ञान कुनै कुराले पनि बाँधिनु हुँदैन । अज्ञानीमा लाख खराबी भए पनि एउटा कुरा सकारात्मक हुन्छ । त्यो के भने उसले मैले जान्दिन भन्ने सोचेको हुन्छ । उसमा विनम्रता हुन्छ । तर ज्ञानीले के ठानेको हुन्छ भने मैले सबै कुरा जानेको छु । मैले केही सिक्न जरुरी छैन । त्यसैले सन्त पुरुषहरुले ज्ञानलाई निकृष्ट कोटिको अहंकार मान्दछन् । ज्ञानको दम्भ राख्ने व्यक्ति केवल पुस्तकको भारी बोकेको पशु जस्तो हुन्छ । निस्त्रैगुण्यो भवार्जुन भन्नुको कारण त्यही हो । अज्ञानी ज्ञानीभन्दा हलुका हुन्छ । त्यसैले अज्ञानी, जसलाई हामीले पापी ठान्छौं, छिटै मुक्त हुनजान्छ । अर्कातिर ज्ञानीले मुक्तिका लागि जन्मौंजन्म प्रतिक्षा गरिरहनु पर्छ । यस्ता घटनाको विवरण शास्त्रमा मात्र होइन दैनिक जीवनमा पनि पाइन्छ । डाँकू रत्नाकर मरा मरा भन्ने शब्दबाट तुरुन्त मुक्त भए । रविलाल पत्नी वियोगका घटनाले एकतारे भाकाको रविकृत रामायण लेख्ने कवि बने । लेखनाथ पौड्याल स्वर्गद्वारी महाप्रभुका आदेश अनुसार गर्नाले कवि शिरोमणि बने । सन्त कबीरदासलाई गुरू रामानन्दले यति मात्र आशीर्वाद दिएका थिए– ‘ रामराम भन, बाबु ।’
सम्भवतः क्षुधार्त स्टीभ जब्सको जीवन रुपान्तरण कृष्ण मन्दिरको अलिकति प्रसादले गर्यो र भविष्यमा विश्वप्रसिद्ध कृति फ्रम माइक्रोसफ्ट टु बाहुनडाँडा तैयार भयो ।
स्वामी रामकृष्णले ठुल्ठूला ग्रन्थ पढेका थिएनन् । कसैले शास्त्रीय वादविवाद गर्न खोज्दा उनले आफ्नो अज्ञान प्रकट गर्थे । तर कोही जिज्ञासु आएर सोधेमा उनले सबै कुराको जवाफ दिने गर्थे ।
निर्द्वन्द्व शान्त हुनु छ भने योग क्षेमको चिन्ता त्यस परमशक्तिलाई दिएर आफू मुक्त रहनु पर्छ । यो गीताको महत्त्वपूर्ण सन्देशमध्ये एउटा हो । यसको दुई अर्थ छन् । पहिलो भौतिक जीवनका सुखलाई सन्तहरूले बारम्बार क्षितिज भनेका छन् । यसलाई भेटाउन हिंड्यो भने यो झन् पर पर भाग्छ र यसतिर पिठ्युँ फर्काएर हिंड्यो भने पछि लागेर आउँछ । अर्को हामीले जतिसुकै प्रयास गरे पनि योगक्षेमको निर्णय गर्ने परमशक्ति हो । त्यसको निर्णयकर्ता हामी हुनसक्दैनौं ।
स्वामी रामतीर्थलाई जब निर्योगक्षेमको अनुभव भयो उनले लाहोर विश्वविद्यालयको गणित विषयको प्राध्यापकबाट तुरुन्त राजीनामा दिए । पत्नीले पतिको निर्णयलाई स्वीकार गरिन् । अनि उनीहरू घर छोडेर हिंडे परमात्माले जे गर्छ भन्दै । उसले दिए खाने । सुत्ने ठाउँ दिए सुत्ने । घरबाट निस्केर दिन भरि हिंड्दा पनि रोटीको एक टुक्रा हात परेन । खाली पेट बाटोको धारामा पानी खांदै हिंडे । दुई दिनसम्म खान पाइएन ।
अनि रामतीर्थले श्रीमतीलाई सोधे– ‘तिमीसंग केही छ कि ? नत्र उसले जरुर चिन्ता गर्थ्यो ।’
श्रीमतीले भनिन्छ– ‘तपाईंले सबै कुरा छोडेर हिंड्न भने पछि मैले धनसम्पत्ति ल्याउने कुरै भएन ।’
रामतीर्थ – ’त्यसो भए किन अहिलेसम्म उसले हामीलाई खान नदिएको त ? कि उसले हाम्रो परीक्षा लिएको हो कि तिमीसंग केही हुनैपर्छ । अलि राम्ररी हेर त ।’
अनि रुंदै श्रीमतीले भनिन्छ– ‘स्वामी, विवाहको चिनो भनेर यो मङ्गलसूत्र लिएर आएकी थिएँ ।’
स्वामी रामतीर्थले त्यो गहना मागेर खोलामा हुर्राए । अनि भने– ‘अब बल्ल मनमा शान्ति भयो । अब सब उसले हेर्छ ।’
नभन्दै त्यसको केही बेरपछि उनीहरूलाई कसैले खाने कुरा ल्याइदियो ।
फलाशामा पूर्ण विजय पाउन निद्र्वन्द्व हुनुपर्दछ । सुखदुख, लाभहानि, जयपराजय आदि द्वन्द्वहरू हुन् । यिनमा समबुद्धि राख्नु निर्द्वन्द्व हुनु हो ।
अप्राप्त वस्तुको प्राप्ति योग हो । प्राप्त वस्तुको समुचित रक्षा क्षेम हो । सामान्य मानिस रातदिन योगक्षेमको चिन्तामा लागिरहन्छन् । उनीहरूलाई क्षणभर पनि यसबाट फुर्सत हुँदैन । मानिसहरूले मैले यो गर्छु । यो गरिसकें । यो गर्नु छ । यसपछि सुख प्राप्ति हुन्छ भन्नेमा लागिरहन्छन् । असलमा यो कार्य ईश्वरको हातमा सुम्पनु पर्दछ । यति भएपछि मात्र मनुष्यले शान्ति प्राप्त गर्छ ।
यावानर्थ उदपाने सर्वतः सम्प्लुतोदके ।
तावान् सर्वेषु वेदेषु ब्राह्मणस्य विजानतः ।।४६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यावान् (जति) अर्थ (प्रयोजन) उदपाने (जलको सानो स्रोत) सर्वतः (सर्वत्र) सम्प्लुत उदके (प्रशस्त पानी भएको ठूलो स्रोत) तावान् (त्यस्तै) सर्वेषु वेदेषु (सबै वेदेषु) ब्राह्मणस्य (ब्रह्मवेत्ता) विजानतः (तत्त्वज्ञ) ।
परिपूर्ण पानीभएको ठूलो जलाशय प्राप्त भए पछि साना साना धारा कुवाँको जति प्रयोजन हुन्छ, ब्रह्मवेत्ता (ब्राह्मण) लाई वेद (ज्ञान) को त्यत्ति प्रयोजन हुन्छ ।।४६।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्सकाम कर्म त्यागेपछि मुमुक्षले स्वर्गादि सुखवाट वञ्चित हुनु पनि त पर्ला ? यसको समाधानमा भगवानले भन्नु भएको छ– ‘चारैतिरबाट पानी जम्मा भएको ठूलो तलाउ वा नदी भेटाए पछि साना साना धारा कुवाँको केही प्रयोजन रहँदैन । त्यस्तै ब्राह्मणलाई वेद निरर्थक हुन्छ।’ यहाँ ब्राह्मणको अर्थ हुन्छ ब्रह्म ज्ञानी, ब्रह्मानन्द प्राप्त । तथा वेदको अर्थ हो ज्ञान वा ससाना आनन्द । अतः यसको अर्थ हुन्छ ब्रह्मानन्द भेट्टाएको ब्रह्मज्ञानीलाई ससाना आनन्द निरर्थक हुन्छन्।
स्वामी रामकृष्णले आफ्ना साधनारत शिष्यहरूलाई भन्ने गर्थे । हेर तिमीहरू हिंड्दै गएपछि पहिला चन्दनको जङ्गल आउँछ । त्यसमा नरोकिनु । अझ पर जानु । पल्लो जङ्गलमा सुनको खानी भेटिने छ । न अलमलिनु । अझ पल्लो जङ्गलमा जानु । हीरा खानी भेटिनेछ । त्यसको लोभमा पनि नफँस्नु । अझ अगाडि जानु । भगवान् श्रीकृष्णले भन्नु भएको पनि त्यही हो । त्यस स्थानमा पुग्नु जहाँ पुगेपछि केही पनि चाहिंदैन । त्यस ठाउँमा फलाम खानी, सुन खानी, हीरा खानी सबै तुच्छ हुन्छन् ।
कर्मण्येवाधिकारस्ते मा फलेषु कदाचन ।
मा कर्मफलहेतुर्भूर्मा ते सङ्गोऽस्त्वकर्मणि ।।४७।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्कर्मणि एव (कर्ममा नै) अधिकारः (अधिकार छ) ते (तिम्रो) मा फलेषु (फलमा छैन) कदाचन (कहिल्यै पनि) मा कर्मफलहेतुःभू (कर्मफलको इच्छाले काम गर्ने न होउ) मा ( नहोउ) ते (तिमी) सङ्गः (आसक्त) तु (अनि) अकर्मणि (कर्म नगर्नेमा) ।
कर्म गर्नुमा तिम्रो अधिकार छ, फल छैन । त्यस कारण तिमी फलको इच्छाले कर्म गर्ने नहोऊ । फेरि फल पाईंदैन भने किन कर्म गर्नु भन्ने विचार पनि नलेउ ।।४७।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्यस श्लोकमा गीताको मौलिक दर्शन छ । जुन आधनिक प्रतिस्पर्धी जीवनका लागि मार्गदर्शक छ । यस श्लोकमा चारवटा कुराहरू स्पष्ट गरिएको छ–
१. कर्मण्येवाधिकारस्ते– कर्म गर्नुमा नै तिम्रो अधिकार छ ।
२. मा फलेषु कदाचन– परिणाममा तिम्रो अधिकार छैन ।
३. मा कर्मफलहेतुर्भूः– तर कर्मफल पाईँदैन भन्ने पनि नसोच ।
४. मा ते सङ्गोऽस्तु अकर्मणि– कर्ममा विरक्तिको भावना पनि नलेऊ ।
यसमा प्रयुक्त शब्द फलेषुको अनर्थ व्याख्या हुने गरेको छ । फलको एक अर्थ पुरस्कार वा रिवार्ड पनि हो । तर यस श्लोकमा फल दुई भिन्न अर्थमा प्रयुक्त भएको छ । यदि कर्म आगत (इनपुट) हो भने कर्मफल प्रतिफल (आउटपुट) हो । तर यो कर्मफल हामीले चाहे अनुसार हुँदैन बरु त्यसको प्रक्रिया अनुसार हुन्छ । यस कुराको व्याख्या श्लोकमा गरिएको छ ।
प्रकृतिको सार्वभौम नियम के हो भने कर्म गर्ने र फल प्रदान गर्ने दुई अलग निकाय हुन्छन् । बिरुवाको जरा र पातले कर्म गर्छन् तर फल दिने काम फूलले गर्छ । मानव जीवनमा पनि यही नियम लागू हुन्छ । खेल खेल्ने र त्यसको निर्णय दिने दुई अलग पक्ष हुन्छन्, हुनै पर्छ । अन्यथा सही परिणाम प्राप्त हुँदैन । आफैंले खेलेर आफैं निर्णय दिन मिल्दैन । किसानले खेती गर्ने हो उत्पादनको परिणाम उसको हातमा हुँदैन । व्यापारीले व्यवसाय गर्न सक्छ नाफा भन्ने कुरालाई अनिश्चित राख्न बाध्य हुन्छ । त्यसैले हिन्दु संस्कृतिले चित्रगुप्तको कल्पना गरेको छ, जसले सबैका कर्मको हिसाब किताब राख्छ र सो अनुसार फल प्रदान गर्छ ।
कर्म गर्नुमा मात्र तिम्रो अधिकार छ– को उपमान्यता के हो भने फलमा अधिकार छैन । तर गीताले के स्पष्ट गरेको छ भने फलमा अधिकार छैन भन्नुको अर्थ फल पाईँदैन भनेको होइन । यद्यपि फल अवश्य प्राप्त हुन्छ तर यस वाक्यले फल पाईंदैन भन्ने मनोविज्ञानको निर्माण हुन गएको छ । यसको परिणाम के हुन गयो भने फल पाईंदैन त्यसैले कर्म पनि नगर्ने ? भगवान् कृष्णले फलाशा नगर्ने तर कर्म गर्ने भन्नु भएको छ । हाम्रा लागि मात्र यी विरोधाभासी वक्तव्य हुन् । भगवान् कृष्णको जीवन फलाशारहितको सक्रियता हो । त्यसैले श्रीकृष्णको जीवन विरोधाभासरहित छ । भगवान् कृष्णको कर्ममा वितृष्णा जगाउने उद्देश्य छैन । तर यो श्लोक जसरी बुझिएको छ त्यसबाट मानिसहरूमा कर्म प्रति वितृष्णा उत्पन्न हुन गएको छ । यसको एउटा मुख्य कारण के हो भने आधुनिक सभ्यताले गर्दा हामीले निष्काम गर्न बिर्सिसकेका छौं । हाम्रो अभिवादन र कुशल क्षेम सोध्नु समेत सकाम भइसकेको छ । बिना काम कसैलाई किन सोध्नु ? तर जसले अभिवादनको क्रिया मात्र पनि भगवान् कृष्णले भने अनुसार फलको इच्छा बिना गर्नसक्छ उसले मात्र यस श्लोकको सही अर्थ बुझ्नसक्छ ।
कर्तव्य पूरा गरे पछि फल पाईंदैन कि भन्ने चिन्ता लिनु पनि अनावश्यक छ । प्राकृतिक नियम के हो भने जसले कर्तव्य पूरा गर्छ उसले अवश्य फल प्राप्त गर्छ र कर्तव्य अनुरूपको नै फल प्राप्त गर्छ । बिरुवा रोपे पछि उचित समयमा उचित फल दिन्छ । राम्रो कर्मको राम्रो फल हुन्छ, नराम्रो कर्मको नराम्रै फल हुन्छ । कुनै कर्मको फल तत्काल हुन्छ, कुनैको फल विलम्बले प्राप्त हुन्छ । यस कुरालाई पनि श्लोकमा स्पष्ट बताइएको छ । साथै के चेतावनी पनि दिइएको छ भने फल प्राप्त हुँदैन भनी निराशाजनक कारणले अकर्मण्य पनि हुनु हुँदैन ।
गीता दर्शन बडो वैज्ञानिक छ । गीताले के मान्दछ भने कसैको कर्म हेरेर त्यसको फल दिने कुनै छुट्टै परमेश्वर कहीं बसेको छैन, जसले जस्तो कर्म गर्छ सो अनुसारको कर्मफल त्यसको लागि नियत छ । स्वतः पाउँछ ।
अर्को शङ्का के हुन्छ भने व्यावहारिक जीवनमा फलको इच्छाले मात्रै कर्म गर्ने चलन छ । जहाँ फल छैन त्यहाँ कर्म गर्न छोडीदिन्छन् । त्यसैले चतुर्थ चरणमा कर्म नगर्नामा तिम्रो इच्छा नहोस् भनी गीतादे सचेत पनि गराएको छ ।
यसको एउटा निहितार्थ पनि छ त्यो के हो भने कर्तव्यलाई प्राथमिकता देउ, अधिकारलाई होइन । वर्तमान विश्वमा अशान्तिको एक कारण गीताका यस श्लोकको अवज्ञा हुनु पनि हो । मानिसहरूले केवल अधिकारको खोजी गर्छन्, कर्तव्य पूरा गर्नेतर्फ ध्यान दिंदैनन् । यदि कर्तव्य पूरा गर्ने हो भने अधिकार आफैं प्राप्त हुन्छ । यस विधिले काम गरिन्छ भने सांसारिक कार्य पनि हुन्छन् र निर्योगक्षेम पनि भइन्छ ।
यस श्लोकको निहितार्थ के पनि हो भने मानिस कर्म गर्न स्वतन्त्र छ । किनभने कर्म उसको इच्छामा भर पर्छ । तथा इच्छा गर्न मानिस स्वतन्त्र छ तर त्यस कर्मको परिणाममा मानिस स्वतन्त्र छैन । हामीले जे इच्छा गर्छौं त्यो परिणाम प्राप्त हुँदैन । परिणाम केवल त्यो प्राप्त हुन्छ, जस्तो कर्म हुन्छ । स्पष्टतः परिणाममा हामी स्वतन्त्र छैनौं, बाँधिएका छौं ।
मनुष्यलाई बुद्धि र कर्म दुवै स्वभावतः प्राप्त छन् । कृपण मनुष्यहरू वासनाद्वारा प्रेरित भएर सकाम कर्मको आश्रय लिन्छन् । उदार मनुष्यहरूले कर्तव्य र अकर्तव्यलाई बुझेर व्यवसायात्मिका बुद्धिको आश्रय लिन्छन् । अनि त्यसै अनुसार कर्म गर्दछन् । यदि कुशलतापूर्वक कर्म गर्नु छ भने त्यसको विधि केवल गीताको विधि हुनसक्छ । त्यसैले के भनिन्छ भने गीता जीवन व्यवस्थापनको कला हो ।
योगस्थः कुरु कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा धनञ्जय ।
सिद्ध्यसिद्ध्योः समो भूत्वा समत्वं योग उच्यते ।।४८।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्योगस्थः (योगमा स्थित भइ) कुरु कर्माणि (कर्म गर) सङ्गं त्यक्त्वा (आसक्ति त्याग गरेर) धनञ्जय (हे धनञ्जय अर्जुन) सिद्धि–असिद्ध्योः (सफलता असफलतामा) समः (समान बुद्धि) भूत्वा (हुनु) समत्वं योग (समत्व योग) उच्यते (भनिएको छ) ।
हे अर्जुन, योगमा स्थिर भएर, आसक्तिलाई छोडेर, कार्यको सिद्धि र असिद्धि दुवैमा हर्ष र शोकरहित भएर कर्म गर । यसरी समभाव राख्नुलाई समत्व योग भनिन्छ ।।४८।।
दूरेण ह्यवरं कर्म बुद्धियोगाद्धनञ्जय ।
बुद्धौ शरणमन्विच्छ कृपणाः फलहेतवः ।।४९।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्दूरेण हि (धेरै नै) अवरम् (कम श्रेष्ठ) कर्म (सकाम कर्म) बुद्धियोगात् (बुद्धि योगभन्दा) धनञ्जय (हे धनञ्जय) बुद्धौ (समत्व बुद्धिको) शरणम् (शरण) अन्विच्छ (लेऊ) कृपणाः (क्षुद्र हुन्छन्) फलहेतवः (फलको कामना गर्ने) ।
(किनभने) हे धनञ्जय, (समत्व) बुद्धियोगभन्दा (सकाम) कर्म धेरै नै अवर (तल) छ । त्यसकारण तिमी समत्व बुद्धिको शरण लेऊ । फलको इच्छाले कर्म गर्नेहरू कृपण (सानो) विचारका हुन्छन् ।।४९।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्उदार र सानो चित्त दुवै कर्मको स्वरूप एउटै भए तापनि भावनाको भेदले जमीन र आकाशको अन्तर हुनजान्छ । सकाम कर्म गर्नेहरूमा स्वार्थ भावना नै हुन्छ । तर कर्मयोगीको विचार यसदेखि फरक हुन्छ । त्यसको प्रत्येक कर्म वा दैहिक चेष्टाहरूको पनि केवल कर्तव्यबुद्धि हुन्छ । यही विलक्षणता हुनाले श्लोकमा ‘दूरेण हि अवर’ शब्दको प्रयोग भएको छ । अवरको अर्थ हुन्छ– अश्रेष्ठ । त्यसैले दूरेण हि अवर को अर्थ हुन्छ– धेरै टाढाको अश्रेष्ठ, निम्न स्तरको, कमसल ।
आचार्य शङ्करका अनुसार, कामनापूर्वक गरेको कर्मभन्दा कामना त्यागेर समभावले गरेको कर्म श्रेष्ठ छ । यो नै कर्मभन्दा बुद्धिको श्रेष्ठता हो । सकाम कर्मभन्दा समत्व बुद्धि श्रेष्ठ छ भन्ने वाक्यले गीताको उच्च कोटिको नैतिक सन्देश प्रकट हुन्छ । कर्मको वास्तविक तत्त्व विचार गर्दा खराब र असल भन्ने कुराको निर्णय केवल कर्मको बाहिरी स्वरूपलाई हेरेर मात्र हुँदैन । कर्मकर्ताको बुद्धि अनुसार हुन्छ । कर्म एउटै भए तापनि समत्व बुद्धिद्वारा गरेको र कृपण बुद्धिद्वारा गरेकोमा एउटा शुभ, एउटा अशुभ हुन्छ । त्यसैले यहाँ कर्मभन्दा बुद्धिलाई श्रेष्ठ भनिएको छ । यस समत्व बुद्धिलाई राम्ररी जानेपछि गीताको निष्काम कर्मयोग बुझिन्छ । गीताको यस श्लोकमा भनिएको बुद्धौ शरणमन्विच्छ र बुद्धम् शरणम् गच्छामिको निहितार्थ आपसमा कति मिल्छ हेर्दा आश्चर्य लाग्छ । दुवैको सार के हो भने मुक्त हुनु छ भने ज्ञानको शरणमा जानु पर्छ । बुद्धत्वको अर्थ हो ज्ञान, उच्चतम ज्ञाननिष्ठा । बुद्धियुक्तो...मा बुद्धि भन्नाले समत्वबुद्धि हो । समत्वबुद्धि भन्नाले मलिन वासनारहित शुद्ध एवं उदार व्यवसायात्मिका बुद्धि नै हो । यही सन्तुलित बुद्धि कर्मयोगको जग हो । यो बुद्धि प्राप्त भएपछि त्यसले जे–जे कर्म गर्दछ ती सबै कर्मयोग हुन्छन् । ती कर्मका शुभाशुभ फलद्वारा त्यो लिप्त हुँदैन । गीतामा भगवान् कृष्णले अर्जुनलाई जीवनमा सफलता प्राप्त गर्न बुद्धि कस्तो राख्नु पर्छ भन्ने कुरा दोहोर्याइ तेहर्याइ भन्नु भएको छ । यसलाई समत्वबुद्धि, व्यवसायात्मिका बुद्धि, एक बुद्धि भनिएको छ ।
बुद्धियुक्तो जहातीह उभे सुकृतदुष्कृते ।
तस्माद्योगाय युज्यस्व योगः कर्मसु कौशलम् ।।५०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्बुद्धियुक्तः (समत्व बुद्धियुक्त) जहाति (त्याग गर्छ) इह (यस संसारमा) उभे (दुवै) सुकृत–दुष्कृते (पुण्य र पाप) तस्मात् (त्यसैले) योगाय (योगमा) युज्यस्व (सम्बन्धित होउ) योगः (योगले) कर्मसु (कर्ममा) कौशलम् (कुशल बनाउँछ)।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्समत्व बुद्धियुक्त कर्मयोगी संसारमा रहेर पनि पाप–पुण्य दुवैबाट अलग हुन्छ । त्यस कारण तिमी यही योग गर । योगले कर्ममा कुशलता प्रदान गर्छ ।।५०।।
जसले यसरी कर्म गर्न सक्यो, उसले मात्र यस संसारमा कुशलतापूर्वक कर्म गरेको ठहरिन्छ । अरु सबै अकुशल कर्म हुन् । यी कर्म किन कुशल हुन् भने यसमा गरिएका कर्म चतुर्याईंका साथ हुन्छन् । यस्तो चतुर्याईं जसले गर्दा कर्महरू बन्धनकारक नभएर मुक्तिदायक बन्छन् । उस्तै क्रियाकलाप पनि अकुशल तरिकाले गर्दा पासोमा पार्ने कारण बन्छ र कुशल तरिकाले गर्दा मुक्तिको कारण बन्छ ।
एउटा प्राचीन कथा छ । एउटा राजालाई आफ्ना ग्रह–दशा देखाउने इच्छा भएछ । मन्त्रीहरूले एक विख्यात ज्योतिषीलाई डाकी पठाए । ज्योतिषीले राजाको चिना हेर्यो । अनि भन्यो– ओहो, कति नराम्रो चिना । तपाईंका ग्रह त ज्यादै नराम्रा रहेछन् सरकार । सारा परिवारलाई, सन्तान नराख्ने ग्रह छन्, तपाईंका ।
राजा क्रोधित भयो । अनि भन्यो– यस ज्योतिषीलाई कालकोठरीमा थुनेर राख । यसले यति नराम्रो भविष्य बताउँछ ।
अनि अर्को ज्योतिषीलाई बोलाइयो । उसले चिना हेरेर राजाको मुखमा हेर्यो । अनि मुसुक्क हाँसेर भन्यो– सरकार, हजुर त ज्यादै दीर्घ आयुको हुनुहुँदो रहेछ । तपाईं जति लामो आयु बाँच्न कोही पनि सक्दैन । अचम्मको दीर्घायु रहेछ । हजुर त कति भाग्यमानी ।
राजा प्रसन्न भयो । पुरस्कार दिई बिदा गर्यो ।
आखिर दुवै ज्योतिषीले भनेको कुरा एउटै थियो । केवल अभिव्यक्ति कुशलतामा अन्तर थियो । एउटालाई त्यसै कुराले बन्धन दियो र अर्कालाई पुरस्कार । त्यसैले के भनिन्छ भने पक्षी आफ्नो खुट्टाले गर्दा र मानिस आफ्नो बोलीले गर्दा पासोमा पर्न जान्छ ।
यु क्यान विन पुस्तकका लेखक शिव खेडाले भनेका छन्– ‘सफल मानिसले कुनै फरक काम गर्दैनन्, केवल फरक तरिकाले उही काम सम्पन्न गर्छन् ।’ यो भनेको नै योगः कर्मसु कौशलम् हो ।
शाङ्कर भाष्यमा कौशलको व्याख्या यस्तो छ— ‘त्यसैको नाम कुशलता हो जुन आफ्नु बन्धन गराउने स्वभावलाई छोड्छ ।’ वास्तवमा योगपूर्वक जसले कर्म गर्छ, त्यसभन्दा कुशल र होशपूर्वक कर्म अरु हुनै सक्दैन ।
गीताको ‘योगः कर्मसु कौशलम्’ वाक्यांशले शिक्षाको उद्देश्य माथि पनि प्रकाश पर्छ । शिक्षाको उद्देश्य भनेको व्यक्तिलाई अधिकतम योग्य बनाउनु हो । उसको आन्तरिक र बाह्य योग्यतालाई तिखार्नु हो । अर्थात् कुशलतम कर्म गर्न योग्य बनाउनु नै शिक्षाको उद्देश्य हो । त्यसैले गीता शिक्षाशास्त्र हो ।
कर्मजं बुद्धियुक्ता हि फलं त्यक्त्वा मनीषिणः ।
जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः पदं गच्छन्त्यनामयम् ।।५१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्कर्मजम् (कर्मले उत्पन्न) बुद्धियुक्ता (समत्व बुद्धियुक्त) हि (नै) फलम् त्यक्त्वा (कर्मपलको त्याग गरेर) मनीषिणः (मनीषिहरु) जन्मबन्धविनिर्मुक्ताः (जन्मरुपीबन्धनबाट मुक्त भई) पदम् (परमपद) गच्छन्ति (जान्छन्) अनामयम् शान्तिमय, विकाररहित) ।
समत्व बुद्धियुक्त मनीषीहरू नै कर्मफललाई त्यागेर जन्मरूपी बन्धनबाट मुक्त भइ (दुखशोकादिरहित) अनन्त शान्तिमय पद पाउँछन् ।।५१।।
यदा ते मोहकलिलं बुद्धिव्र्यतितरिष्यति ।
तदा गन्तासि निर्वेदं श्रोतव्यस्य श्रुतस्य च ।।५२।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यदा (जुन समयमा) ते (तिम्रो) मोहकलिलम् (मोहरुपी कालुष्य, दलदल) बुद्धिः (बुद्धिले) व्यतितरिष्यति (राम्ररी पार गर्छ) तदा (त्यस बेला) गन्तासि (प्राप्त गर्नेछौ) निर्वेदम् (वैराग्य, वेदरहितता) श्रोतव्यस्य (पछि सुन्नु पर्ने) श्रुतस्य च (र सुनिसकेको दुवै) ।
जब तिम्रो बुद्धिले मोहरूपी गहन कालुष्यलाई पार गर्नेछ अनि त्यस बेला सकाम विषयमा अघि सुनिसकेको र पछि सुन्नु पर्ने दुवैबाट विरक्त हुनेछौ ।।५२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अर्जुनले सुरुमा के सोधेका थिए भने मलाई जुन कुरा कल्याणकारी छ त्यो भन्नुहोस् । यसको समाधानकारक उत्तर भयो– समत्वबुद्धिपूर्वक कर्म गर्नु । यो नै तिम्रो सफलताको आधार हो । युद्धभूमिलाई छोडेर सन्न्यासी हुनुपर्दैन ।
निर्मल कुशाग्रबुद्धि कहिले हुन्छ ? जब बुद्धिले मोहरूपी गहन कालुष्यलाई पार गर्छ । स्वामी रामसुखदासजीले भनेका छन्–’ कुटुम्ब त्यति हानिकारक छैन, जति त्यसको मोह । धन त्यति हानिकारक छैन, जति त्यसको लालसा । कुटुम्बादिको मोह नै कालुष्य हो ।’
श्रीधर स्वामीले यदा ते मोहकलिलं बुद्धिव्र्यतितरिष्यति... को व्याख्या गर्दै भनेका छन्– ‘कलिलं गहनं विदुः’ अर्थात् यस प्रमाणले कलिल शब्दको गहन अर्थ हुन्छ । जीवको आफनो शरीर र धन परिवारमा कति मोह छ भने यसका गहिराइको अन्त छैन । इतिहासका अनेक बहादुर व्यक्ति पनि परिवारभित्र कमजोर साबित भएका छन् । अर्जुन कमजोर हुने कारण पनि पारिवारिक मोह थियो ।
श्रुतिविप्रतिपन्ना ते यदा स्थास्यति निश्चला ।
समाधावचला बुद्धिस्तदा योगमवाप्स्यसि ।।५३।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्श्रुतिविप्रतिपन्ना (सकाम श्रुतिले विचलित) ते (तिम्रो) यदा (जुन बेला) स्थास्यति (स्थिर हुन्छ) निश्चला (अचल) समाधौ (परमात्मामा) अचला (स्थिर) बुद्धिः (बुद्धि) तदा (त्यसबेला) योगम् (योगको यथार्थ स्वरुप) अवाप्स्यसि (प्राप्त गर्ने छौ) ।
सकाम श्रुतिहरूका नाना तरहका वाक्यले विक्षिप्त भएको तिम्रो बुद्धि जब निश्चल भएर ब्रह्ममा स्थिर होला त्यस दशामा तिमीले योगको यथार्थ स्वरूप फेला पार्नेछौ ।।५३।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्सकाम श्रुतिहरूका नाना तरहका वाक्यले विक्षिप्त भएको बुद्धि जब निश्चल भएर ब्रह्ममा स्थिर हन्छ त्यसबेला योगको यथार्थस्वरूप फेला पर्छ ।
साधनावस्थामा ज्ञानयोग र कर्मयोगको भेद रहन्छ तर दुवैको साध्यरूपी शिखर एउटै हुन्छ अर्थात् जुन कुरा कर्मयोगीले प्राप्त गर्छ, त्यही कुरा ज्ञानीले पनि प्राप्त गर्छ ।
जब समत्वयोगको अभ्यास कुशलता बढ्दै जान्छ अनि सबै वाक्यको महत्तात्पर्य बुझिन्छ । यो बुझेपछि बुद्धि ब्रह्मतत्त्वमा गएर स्थित हुन्छ । यही योग हो । यसैलाई शाङ्कर भाष्यमा विवेकप्रज्ञा भनिएको छ । पातञ्जल योगका अनुसार यस प्रज्ञालाई ऋतम्भरा भन्न सकिन्छ ।
अर्जुन उवाच
सम्पादन गर्नुहोस्स्थित प्रज्ञस्य का भाषा समाधिस्थस्य केशव ।
स्थितधीः किं प्रभाषेत किमासीत व्रजेत किम् ।।५४।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्अर्जुन उवाच (अर्जुनले सोधे)
स्थित प्रज्ञस्य (स्थित प्रज्ञको) का भाषा (लक्षण के हो?) समाधिस्थस्य (समाधिमा स्थित) केशव (हे केशव) स्थितधीः (स्थिर बुद्धि) किम् प्रभाषेत (कसरी बोल्छ) किम् आसीत (कसरी बस्छ) व्रजेत किम् (कसरी हिँड्छ) ?
हे केशव समाधिमा स्थित भएको स्थित प्रज्ञ कसरी चिनिन्छ ? स्थिर बुद्धि व्यक्ति कसरी बोल्छ ? कसरी बस्छ ? कसरी हिंड्छ ?५४।।
श्रीभगवानुवाच
सम्पादन गर्नुहोस्प्रजहाति यदा कामान्सर्वान्पार्थ, मनोगतान् ।
आत्मन्येवात्मना तुष्टः स्थितप्रज्ञस्तदोच्यते ।।५५।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्श्रीभगवानुवाच (श्रीभगवानले भन्नु भयो )–
प्रजहाति (त्याग गर्छ) यदा (जुन बेला) कामान् (कामनाहरु) सर्वान् (सबै) पार्थ (हे पार्थ), मनोगतान् (मनमा स्थित) आत्मनि (आफू) आत्मना (आफैंमा) तुष्टः (सन्तुष्ट) स्थित प्रज्ञः (स्थित प्रज्ञ) तदा (त्यस बेला) उच्यते (भनिन्छ) ।
हे पार्थ, जुन अवस्थामा मनमा रहेका सम्पूर्ण कामनाहरूलाई त्यागेर आफू आफैंमा सन्तुष्ट रहन्छ, त्यस अवस्थालाई स्थितप्रज्ञ भनिन्छ ।।५५।।
अब अर्जुनका जम्मा चार जिज्ञासा छन् । यसको समाधानका क्रममा द्वितीय अध्याय समाप्त हुन्छ । यी जिज्ञासा अर्जुनका मात्र होइनन्, हामी सबैका हुन् । किनभने सबैले के जिज्ञासा गर्छन् भने वास्तविक ज्ञानीलाई कसरी चिन्ने ? यसको आधार अर्जुनका निम्नलिखित प्रश्नहरू छन्–
१. स्थित प्रज्ञलाई कसरी चिन्ने ? लक्षण के हो ?
२. समाधिस्थ स्थिर बुद्धि भएको कसरी बोल्छ ?
३. कसरी बस्छ ?
४. कसरी हिंड्छ ?
स्थित प्रज्ञ भनेको त्यो हो जसको मनलाई चञ्चल गराउन सकिंदैन । स्थिर चित्त । जस्तो कि भगवान् बुद्ध । जस्तो कि महावीर । जस्तो कि गुरु नानक । जस्तो कि शिवपुरी बाबा । जसको मन पूर्णतया स्थिर छ । स्वामी रामकृष्णको जीवन स्थित प्रज्ञको व्यावहारिक उदाहरण हो । उनलाई आफ्नो सुख दुखले कहिल्यै पनि डिगाउन सक्दैनथ्यो । अन्तिम अवस्थामा उनलाई घांटीको क्यान्सर भयो । त्यसको पीडाले उनी छटपटाइ रहन्थे । एउटा भक्तले भन्यो– ‘तपाईंले कालीसंग अरुका लागि के के माग्नु हुन्छ ? दुखाई कम गर्ने आशीर्वाद मात्र भए पनि माग्नु होस् न ?’
रामकृष्णले भने– ‘मैले मन त पूरै उसैलाई दिइसकें अब त्यहाँ म भन्ने केही छैन ।’ आफ्ना लागि उनलाई केही चाहिंदैनथ्यो ।
जब योगीले क्षणभङ्गुुर विषय सुखेच्छाबाट चित्तलाई हटाएर आफ्नो नित्यानन्दस्वरूपमै लगेर निश्चल गराउँछ, त्यस दशामा उसलाई बाह्य क्षणिक सुखको आवश्यकता रहंदैन, अनि त्यो आत्मसुखले नै तृप्त भएको हुन्छ । यस विषयमा कठोपनिषदमा भनिएको छ– जब साधक योगीको हृदयमा रहेका समस्त कामनाहरू छुट्छन् अनि त्यसले अमृत पाउँदछ । (कठोपनिषद् ६.४) जसले ब्रह्म जान्यो त्यो ब्रह्म भइदिन्छ । जसले अमरतालाई जान्यो त्यो अमर नै हुन्छ । जसले मृत्यु मात्र जान्दछ त्यो मर्छ ।
गीताको आत्मन्येवात्मना तुष्टः श्लोकमा प्रथम पटक आत्म शब्द प्रयोग गरिएको छ । यहाँ आत्मन्येवात्मनि को अर्थ हो आफू आफैंमा । यसभन्दा पहिले त केवल संकेतसूचक शब्द यो, त्यो, शरीरी वा देही जस्ता शब्द प्रयोग गरिएका छन् । यसबाट के स्पष्ट हुन्छ भने त्यस शरीरी, देही वा आत्मलाई केवल संकेत गर्न सकिन्छ । बताउन सकिंदैन । यसको कुनै नाम पनि छैन र कुनै नाम दिन पनि सकिंदैन ।
ज्ञानीले पनि सबै प्रकारका क्रिया गर्छ । खान्छ । सुत्छ । रिसाउँछ । खुशी हुन्छ । सुखदुख, रागमोह, भयक्रोध इत्यादिका क्रियाहरू पनि उसले गर्छ । तर स्थितधीका ती क्रियाहरू अज्ञानी मनुष्यका भन्दा फरक हुन्छन् । उसले यी क्रियाहरू होशमा गर्छ । बाटोमा हिंड्दा, कसैसंग कुरा गर्दा त्यो पूर्णतया सजग हुन्छ । उसको वाणीबाट एउटा पनि अनावश्यक कुरा निस्कँदैन । उदाहरणका लागि उसले गलती गर्नेलाई सजायँ दिन्छ । राम्रो गर्नेलाई पुरस्कार पनि दिन्छ । तर सजायँ दिने बेलामा उसमा गल्ती गर्ने माथि क्रोधको भावना हुँदैन । उसका सुधारको आकाङ्क्षा हुन्छ ।
अज्ञानी मनुष्य यी दुख प्रवाहमा परेर आत्तिन्छ, तर जसको प्रज्ञा (बुद्धि) स्थिर छ त्यो योगी दुखसुखलाई केवल मनका धर्म ठानेर अधीर हुँदैन । उसलाई दुख हुँदैन भन्ने कुरा होइन । दुख त अवश्य हुन्छ तर दुखसुखको रहस्य बुझेको हुनाले दुखमा व्याकुल हुँदैन ।
आत्मानन्दमा मग्न हुनाले अरु सुखमा लालायित हुँदैन । देहमा अहम् बुद्धि हुँदैन । त्यस कारण त्यो निर्भय हुन्छ । यस्ता प्रकारले स्थितप्रज्ञ मुनि दुखमा धीर, विषयमा अनासक्त, न्यायमा निर्भय अपराधीमा अक्रोध भएर व्युत्थान काल (समाधिरहित व्यावहारिक अवस्था) मा सबैसंग सामान्य व्यवहार गर्दछ ।
दुखेष्वनुद्विग्नमनाः सुखेषु विगतस्पृहः ।
वीतरागभयक्रोधः स्थितधीर्मुनिरूच्यते ।।५६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्दुखेषु (दुखमा) अनुद्विग्नमना ( जसको मन व्याकुल हुँदैन)ः सुखेषु (सुखमा) विगतस्पृहः( आसक्त हुँदैन) वीतरागभयक्रोधः (रीस, राग, भय प्रेम यी सबबाट छुटको छ) स्थितधीः स्थिर प्रज्ञ) मुनिः उच्यते (मुनि भनिन्छ)।
जसको मन दुखमा व्याकुल हुँदैन, सुखमा आसक्त हुँदैन र जो रीस, राग, भय प्रेम यी सबबाट छुटको छ, त्यसलाई स्थितप्रज्ञ मुनि भनिन्छ ।।५६।।
यः सर्वत्रानभिस्नेहस्तत्तत्प्राप्य शुभाशुभम् ।
नाभिनन्दति न द्वेष्टि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।५७।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यः (जो) सर्वत्र अनभिस्नेहः (कुनै विषयमा पनि आसक्त छैन) तत् तत् (त्यो) प्राप्य (प्राप्त गरेर) शुभ अशुभम् (शुभ र अशुभ) न अभिनन्दति (हर्षित हुँदैन) न द्वेष्टि (दुखित पनि हुँदैन) तस्य (त्यसको) प्रज्ञा (आत्मज्ञान) प्रतिष्ठिता (स्थिर हुन्छ) ।
जो कुनै विषयमा पनि आसक्त छैन, शुभ (अनुकूल) हुँदा हर्ष र अशुभ (प्रतिकूल) हुँदा दुख पनि मान्दैन त्यसको प्रज्ञा प्रतिष्ठित भयो भन्ने बुझिन्छ ।।५७।।
अनुकूल विषय मिलेमा हर्षले फुल्ने, प्रतिकूल परेमा दुखले अधीर हुने स्वभाव चञ्चल चित्त भएका अज्ञानीको हो । तर जसको पहिलेदेखि नै परस्पर विरोधी द्वन्द्व पदार्थमा सम देख्ने अभ्यास दृढ र परिपक्व भएको छ, त्यो भने जस्तो विषयानन्द पाए पनि आनन्दले लट्ठ पर्दैन । त्यसै गरी प्रतिकूल अवस्थामा द्वेषले दग्ध पनि हुँदैन अर्थात् सुखदुखलाई समबुद्धिले भोग्दछ । यही स्थितप्रज्ञ मुनिको आचार व्यवहार हो । स्थित प्रज्ञले आफ्ना इन्द्रियहरू इन्द्रियकै लागि राख्छ । इन्द्रियहरू इन्द्रियका लागि भन्नुको अर्थ हो त्यसको अर्को प्रभाव हुँदैन । अरुले गर्दा उत्तेजित पनि हदैन । दुखी वा खुशी पनि हुँदैन । उसको मनको रिमोट कन्ट्रोल अरूमा होइन ऊ आफैंसंग हुन्छ ।
यदा संहरते चायं कूर्मोऽङ्गानिव सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।५८।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यदा (जसरी) संहरते (समेट्छ) च अयम् (अनि यो) कूर्मः (कछुवाले) अङ्गान् (अंगहरु) इव (जस्तै) सर्वशः (सबै) इन्द्रियाणी (इन्द्रियहरु) इन्द्रियार्थेभ्यः (इन्द्रिय कै विषयमा) तस्य (त्यसको) प्रज्ञा (आत्मज्ञान) प्रतिष्ठिता (स्थिर हुन्छ) ।
कछुवाले जसरी आफ्ना सारा अङ्गहरू भित्र समेट्छ । त्यसै गरी स्थित प्रज्ञले आफ्ना इन्द्रियहरू इन्द्रियकै लागि राख्छ ।।५८।।
सामान्यतया, इन्द्रियको सुख इन्द्रियलाई हुँदैन । मनलाई हुन्छ । इन्द्रियहरूलाई केवल द्वार मानिन्छ । जसबाट इन्द्रियका विषय रूप, रस, गन्ध इत्यादि प्रवेश गर्छन् । जसरी कोही प्रवेश गर्दा ढोकालाई कुनै प्रभाव पर्दैन । स्थित प्रज्ञका इन्द्रियहरू त्यसै गरी स्थिर रहन्छन् । इन्द्रियले आफ्नो काम गर्छन् । स्वाद इन्द्रिय मार्फत् शरीर र मनलाई पुग्छ । तर त्यसबाट ऊ आफू अप्रभावित रहन्छ । उदाहरणका लागि मीठो भयो भनेर मनलाई धेरै खान मन लाग्दैन । जति चाहिन्छ उत्ति मात्र प्रयोग गर्छ । औषधि खाए जस्तो ।
विषया विनिवर्तन्ते निराहारस्य देहिनः ।
रसवर्जं रसोऽप्यस्य परं दृष्ट्वा निवर्तते ।।५९।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्विषया (विषयहरु) विनिवर्तन्ते (निवृत्त हुन्छन्) निराहारस्य (इन्द्रियहरूद्वारा विषय ग्रहण नगर्ने) देहिनः (मानिसको) रसवर्जं (रागरहन्छ) रसः अपि (राग पनि) अस्य (यसको) परम् दृष्ट्वा (परम् तत्त्वको साक्षात्कार गरेर) निवर्तते (निवारण भइसक्छ) ।
इन्द्रियहरूद्वारा विषय ग्रहण नगर्ने मानिसका विषयहरू त निवृत्त हुन जान्छन् (किनभने उसले ग्रहण नै गर्दैन) तर राग (भने) निवृत्त हुँदैन । आसक्ति रहिरहन्छ । स्थित प्रज्ञको विषय प्रतिको आसक्ति पनि परमतत्त्वको साक्षात्कार गरेर निवृत्त हुनजान्छ ।।५९।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्मनलाई जितेका जितेन्द्रिय भएकोले नै अन्तिम जैन तीर्थंकरलाई जिन र महावीर भनिएको छ । जसले मनलाई जित्छ, त्यो नै सबभन्दा बहादुर हो । त्यसैलाई गीतामा धीर पुरुष भनिएको छ । बुद्धवाणी छ– आकाशमा बिजुली चम्केको बेला दुई जनाबाहेक अरु सबै तर्सिन्छन् । नतर्सिने दुई जनामा एउटा हो जंगलको राजा सिंह र अर्को हो ज्ञानी ।
त्यसैले सन्तहरुले भन्ने गरेका छन्– युद्धमा हजारौं वीरलाई जित्नुभन्दा आफ्नो मनलाई जित्नु कठिन छ ।
यततो ह्यपि कौन्तेय पुरुषस्य विपश्चितः ।
इन्द्रियाणि प्रमाथीनि हरन्ति प्रसभं मनः ।।६०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्यततः हि अपि (यत्न गरेरै पनि) कौन्तेय (हे कौन्तेय) पुरुषस्य (मानिसको) विपश्चितः (मेधावी) इन्द्रियाणि प्रमाथीनि (प्रमथनशील इन्द्रियहरु) हरन्ति (हरण गर्छन्) प्रसभम् (बलपूर्वक) मनः (मन) ।
हे कौन्तेय, प्रमथनशील (हुँडल्ने) स्वभावका इन्द्रियहरूले प्रयत्न गर्ने मेधावी मानिसको मनलाई पनि जबरजस्ती हरण गर्छन् ।।६०।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्इन्द्रियहरुले अत्यन्त मेधावी व्यक्तिको मनलाई पनि बिथोलेर उसको बुद्धिलाई नाश गरीदिन सक्छन् । इन्द्रियहरू वशमा भए पछि बल्ल बुद्धि स्थिर हुन्छ । जसको बुद्धि नष्ट हुन गयो त्यो मानिस आफ्नो श्रेयबाट तल खस्छ ।
श्रेयस् भनेको त्यो कुरा जसले जीवन सुखी र सन्तोषपूर्ण हुन्छ । यसलाई शास्त्रकारहरुले पुरुषार्थ भनेका छन् । पुरुषार्थ चार वटा हुन्छन्– अर्थ, काम, धर्म र मोक्ष । असंयमी यी चारै कुराका लागि अयोग्य हुनजान्छ ।
तानि सर्वाणि संयम्य युक्त आसीत मत्परः ।
वशे हि यस्येन्द्रियाणि तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।६१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्तानि (तिनीहरु) सर्वाणि (सबै) संयम्य (संयम गरेर) युक्त आसीत (समाहित चित्त) मत्परः (मेरा आश्रित) वशे हि (वशमा भए पछि) यस्य इन्द्रियाणि (जसका इन्द्रिय) तस्य (त्यसको) प्रज्ञा (आत्मज्ञान) प्रतिष्ठिता (स्थिर हुन्छ)।
(त्यसैले) सम्पूर्ण इन्द्रियलाई संयत गरेर युक्त (समाहित चित्त) र समर्पणका साथै मेरा आश्रित (मत्पर) होउ । (किनभने इन्द्रियहरू वशमा भए पछि बल्ल बुद्धि स्थिर हुन्छ । केवल संयम र निषेधबाट इन्द्रियहरू वशमा हुँदैनन् । यसका लागि समर्पणका साथै इष्ट चिन्तन अनिवार्य छ ।)।।६१।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्गीताकारका अनुसार, जीवनको सफलता र असफलता के कुरामा भर पर्छ भने मानिस इन्द्रिय संयम गर्ने छ कि असंयमी ?
इन्द्रियलाई वशमा राखेको मानिसलाई संयमी भनिन्छ, त्यसैले असंयमीको अर्थ हो इन्द्रियका वशमा भएको मानिस । तर मनलाई जबरजस्ती नियन्त्रण गर्नेलाई पनि गीताले सफल मानेको छैन । हुनत, यस्तो मानिसले विषयलाई बलपूर्वक निषेध गरेको हुन्छ तर उसले आसक्तिमाथि विजय प्राप्त गरेको हुँदैन । त्यसैले कुनै पनि समयमा श्रेय अवस्थाबाट तल खस्न सक्छ । कम नियन्त्रकले चेतन अवस्थामा नै संयम गुमाउँछ भने बढी नियन्त्रकले सपनामा वा अचेतनमा संयम गुमाउँछ ।
बलपूर्वक व्रत बस्नेले सपनामा भोज खाइरहेको हुन्छ । बलपूर्वक ब्रह्मचर्य पालन गर्नेको अचेतन मन सजिलै बेकाबू भइदिन्छ । मनसंग लड्दा लड्दा यस्तो नियन्त्रक हार खाइसकेको हुन्छ । महात्मा गान्धी जस्तो सत्यवादी, व्रतपालक र अनुशासितले पनि इन्द्रियसंग हार खाएका थिए । जाग्रत अवस्थामा गान्धीको मन पूर्णतया वशमा हुन्थ्यो तर स्वप्नमा मन बरालिएर कहिलेकाहीं स्वप्न दोष बेहोर्नु परेको कुरा उनले आत्मकथामा उल्लेख गरेका छन् । खाने कुरामा उनले भनेका छन्– ’लामो उपवास पछि सुक्का मेवा (किशमिश आदि) तीन चार वटा खानु पर्नेमा मनले नमान्दा छ सातवटा खाएँ । यस असंयमले मलाई जीवनभरका लागि रोगी बनायो ।’ त्यसबाट उनलाई लामो पखाला चल्यो । शरीर ज्यादै कमजोर भए पछि एक जनाको सहारा बिना गान्धी बसेर उठ्न नसक्ने भए । अनि मनु गान्धीले उनलाई सहारा दिएर हिंड्नु पर्ने भयो । यो अवस्था उनको मृत्युपर्यन्त रह्यो । यो त संसारका एक यस्तो व्यक्तिको अनुभव हो जसलाई कठोर व्रतपालक भनिन्छ ।
कृष्णले यस्तो अवस्थाबाट मुक्ति पाउने उपाय बताउँदै भन्नु हुन्छ– इन्द्रियहरू स्वाभाविक वशमा जसले राख्न सक्यो उसको प्रज्ञा स्थिर हुनजान्छ ।
सफलताका लागि चाहिने अर्को कुरा हो इन्द्रिय निरोध । मनलाई एकाग्र बनाउन कुनै एकमा त्यसलाई केन्द्रित गर्नै पर्छ । आवश्यक परेमा यसका लागि मत्पर होउ पनि भनिएको छ । परायणको अर्थ हो अनुरक्त, लागेको । जस्तै कर्तव्यपरायणको अर्थ हो कर्तव्यमा राम्ररी लागिपरेको । त्यसै गरी मत्परको अर्थ हो मेरो परायण ।
यहाँ मत् भनेको वासुदेव कृष्णको शरीर होइन परमात्मा, ब्रह्म हो किनभने यहाँ कृष्णको प्रसङ्ग नै छैन । जसरी जिन्नलाई व्यस्त राख्न अरु सबैतिरबाट असफल भए पछि लोककथाको नायकले बाँसको लामो लिङ्गोमा चढ्ने र ओर्लने एउटा कठिन काम दिन्छ र बल्ल त्यो चञ्चल जिन्न शान्त हुन्छ, त्यसै गरी मनलाई मत्पर (ईश्वरमा राम्ररी लगाउनेका काम) गरे पछि मात्र शान्त हुनसक्छ ।
ध्यायतो विषयान्पुंसः सङ्गस्तेषूपजायते ।
सङ्गात्सञ्जायते कामः कामात्क्रोधोऽभिजायते ।।६२।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्विषयान् (विषयको) ध्यायतः (चिन्तन गर्ने) पुंसः (मानिसलाई) सङ्गः (आसक्ति) तेषु (त्यसको) उपजायते (उत्पन्न हुन जान्छ) सङ्गात् ( आसक्तिबाट) सञ्जायते (राम्ररी जन्म लिन्छ) कामः (कामना) कामात् (कामनाबाट) क्रोधः (क्रोध) अभिजायते (जन्म लिन्छ) ।
विषयको चिन्तन गर्ने मानिसलाई सो विषयमा आसक्ति हुनजान्छ । आसक्तिबाट कामना (तृष्णा) हुन्छ । कामना पूर्तिमा व्यवधान आउना साथ क्रोध उत्पन्न हुन्छ ।।६२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्गीतामा क्रोधको अर्थ हो विच्छिन्न कामना । जुन कामना सन्तुष्टिसंग जोडिन्छ त्यसले क्रोध उत्पन्न हुंदैन । किनभने कामना पूर्ण भयो तर जुन कामनाको सम्बन्ध सन्तुष्टिसंग भएन त्यसले क्रोध उत्पन्न गर्छ । कामना सन्तुष्टिसंग नजोडिए पछि असन्तोष उत्पन्न हुन्छ । असन्तोषको मात्रा बढ्यो भने स्मृति भ्रम हुन जान्छ । यस प्रकार क्रोधको सम्बन्ध एकातिर विषयसंग हुन्छ भने अर्कातिर स्मृति भ्रमसंग हुन्छ । स्मृतिभ्रमले उचित अनुचितको भेद गर्न नसक्ने बनाउँछ ।
यस अनुसार, कुनै विषयको चिन्तनले इच्छा वा कामना उत्पन्न हुन्छ । इच्छा र कामनामा थोरै फरक के छ भने इच्छा मनमा उत्पन्न भएर बिलाउन पनि सक्छ । दुई मिनेटभन्दा बढी जुन विचार मनमा अडिन्छ, त्यो इच्छा बन्न जान्छ । इच्छालाई मनबाट हटाउन धेरै मानसिक श्रम गर्नु पर्दैन । जब यो इच्छा निरन्तर मनमा घुमिरहन्छ अनि क्रमशः कामना हुँदै वासनामा रुपान्तरण हुन्छ । बलवान इच्छा नै वासना हो । अब यसलाई मनबाट हटाउन धेरै जटिल हुन्छ । वासनाले आफ्नो पूर्तिको बाटोबाहेक अरु केही देख्दैन । वासना पूर्तिको बाटोमा अवरोध उत्पन्न हुनासाथ क्रोध प्रस्फुटित हुन्छ । क्रोध प्रस्फुटित भएपछि उचित अनुचितको विवेक हराउँछ । जसको मनले उचित अनुचित छुट्ट्याउन सक्दैन उसको बुद्धिले उचित निर्णय गर्न पनि सक्दैन । फलस्वरूप त्यो मानिस श्रेय साधनबाट तल खस्छ ।
त्यसैले सफलताका लागि चाहिने एक महत्त्वपूर्ण कुरा हो इन्द्रिय निरोध । तर केवल संयम र निषेधबाट इन्द्रियहरू वशमा हुँदैनन् । यसका लागि समर्पणका साथै परमशक्तिको चिन्तन अनिवार्य छ ।
यस प्रकार प्राप्त गरेको सफलताले अन्तःकरणको प्रसन्नता मात्र प्रदान गर्दैन मानिसका सबै दुखको समेत नाश गर्छ यो कुरा आउने श्लोकमा स्पष्ट गरिएको छ ।
क्रोधाद्भवति सम्मोहः सम्मोहात्स्मृतिविभ्रमः ।
स्मृतिभ्रंशाद् बुद्धिनाशो बुद्धिनाशात्प्रणश्यति ।। ६३।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्क्रोधाद् (क्रोधबाट) भवति (हुन्छ) सम्मोहः (सम्मोह हुन्छ) सम्मोहात् (सम्मोहबाट) स्मृतिविभ्रमः (स्मृति भ्रम हुन्छ) स्मृतिभ्रंशाद् (स्मृति भ्रम भएपछि) बुद्धिनाशः (बुद्धिनाश हुन्छ) बुद्धिनाशात् (बुद्धिनाश भएपछिं) प्रणश्यति (नाश हुन जान्छ) । क्रोधले सम्मोह (मूढता र अविवेक) उत्पन्न हुन्छ । अविवेकबाट स्मृति भ्रम हुन्छ । स्मृति भ्रम भएमा बुद्धि नष्ट हुनजान्छ । बुद्धि नष्ट हुन गएमा (त्यो मानिस आफ्ना अर्थ, काम, धर्म र मोक्ष) सबैतिरबाट अयोग्य हुनपुग्छ ।।६३।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्मानव सभ्यताको मूलमा मानिसको स्मृति क्षमता नै रहेको छ । यसले गर्दा नै मानिस पशुत्वभन्दा माथि उठेको छ । गोरूगाडादेखि अन्तरिक्ष जेटसम्मको विकास स्मृतिमा आधारित छ । विविध भाषा, लिपि र संयन्त्रहरुको आविष्कार स्मृतिको सुरक्षाका लागि नै भएको छ । मनोविज्ञानमा स्मृतिको विश्लेषण सबैभन्दा जटिल विषय मानिन्छ । आधुनिक मनोविज्ञानले स्मृतिलाई चार चरणमा विभाजित गर्छ– मानवीय चेतना, यसको फलस्वरुप सूचनाहरूको कोडिङ्ग, कोड गरिएको सामग्री मस्तिष्कमा भण्डारण, र पुनःस्मरणका साथ उपयोग । स्मृतिले हामीलाई सांसारिक र व्यावहारिक जीवनका समस्याहरू समाधानमा सघाउँछ । विगतका जानकारीहरू हाम्रा मन मस्तिष्कमा सङ्कलित हुन्छन् । कुनै समयमा जब तिनीहरूको आवश्यकता पर्छ, ती पुनः सम्झना आउँछन् र समाधानमा ती सूचनाहरूको उपयोग हुन्छ । हाम्रा कार्य त्यस बेला सुचारु रहन्छन् जब हाम्रो स्मृतिले स्वाभाविक रुपमा काम गर्छ । हाम्रो व्यवहार पूर्णतः स्मृतिमा आधारित छ ।
रागद्वेषवियुक्तैस्तु विषयानिन्द्रियैश्चरन् ।
आत्मवश्यैर्विधेयात्मा प्रसादमधिगच्छति ।।६४।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्रागद्वेषवियुक्तैः तु (तर आसक्ति र द्वेषबाट मुक्त रहेर) विषयान् (विषयहरुमा) इन्द्रियैः (इन्द्रियहरुद्वारा) चरन् (विचरण गर्दै) आत्मवश्यैः विधेयात्मा ( आफूलाई विधिपूर्वक नियन्त्रणमा राख्ने व्यक्तिले) प्रसादम् (प्रसन्नता) अधिगच्छति (प्राप्त गर्छ) ।
अन्तःकरणलाई विधिपूर्वक नियन्त्रणमा राख्ने व्यक्तिले आसक्ति र द्वेषबाट मुक्त रहेर वशमा गरिएका आफ्ना इन्द्रियद्वारा विषयहरूमा विचरण गर्दै प्रसन्नता प्राप्त गर्छ ।।६४।।
प्रसादे सर्वदुःखानां हानिरस्योपजायते ।
प्रसन्नचेतसो ह्याशु बुद्धिः पर्यवतिष्ठते ।।६५।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्प्रसादे ( प्रसन्नताले) सर्वदुःखानाम् (सबै दुखहरुको) हानिः (समाप्ति) अस्य (यसको) उपजायते (उत्पन्न हुन्छ) प्रसन्नचेतसः (प्रसन्नचित्त व्यक्तिको) हि आशु (तुरुन्तै) बुद्धिः (बुद्धि) परि अवतिष्ठते (राम्ररी स्थिर हुनजान्छ) ।
(वास्तविक) प्रसन्नताले सबै दुखहरुको समाप्त हुनजान्छ । प्रसन्नचित्त (व्यक्ति) को नै बुद्धि तत्काल सही रुपमा स्थिर हुन जान्छ (सही निर्णय गर्न सक्छ) ।।६५।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्जसले इन्द्रिय संयम गर्छ उसको स्मृति उचित हुन्छ । अनि उसको मन र बुद्धि नियन्त्रणमा हुन्छन् । उसले सधैं उचित निर्णय गर्दछ र प्रसन्न रहन्छ ।
उचित स्मृति क्षमता हुनेहरूले नै व्यक्तित्व विकास गर्न सक्छन् । उच्च पदस्थ मानिसहरूको स्मृति सामान्यतया उच्चस्तरको पाइएको छ । बढी स्मृति क्षमता हुने विद्यार्थीहरूले परीक्षामा उच्च अङ्क प्राप्त गर्न सक्छन् । प्रतिस्पर्धामा अगाडि आउन स्मृति क्षमता आवश्यक पर्छ । बुद्धि, धृति, र ज्ञान यी सबै कुराहरू स्मृतिमा आधारित हुन्छन् । उचित स्मृतिको प्रयोगले परमशान्तिको लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिन्छ ।
नास्ति बुद्धिरयुक्तस्य न चायुक्तस्य भावना ।
नचाभावयतः शान्तिरशान्तस्य कुतः सुखम् ।।६६।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्न अस्ति ( हुँदैन) बुद्धिः (बुद्धि) अयुक्तस्य (समाहित चित्त नभएको) न च अयुक्तस्य (अनि यस्तो अयुक्त मानिसको) भावना (आत्मज्ञानमा दृढनिष्ठा) न च अभावयतः शान्तिः (भावनारहितलाई शान्ति हुँदैन) अशान्तस्य (अशान्तलाई) कुतः (कहाँ) सुखम् (सुख) ।
(तर) अयुक्त (समाहित चित्त नभएको) मानिसका अन्तःकरणमा निष्काम कर्मयुक्त बुद्धि र भावना (आत्मज्ञानमा दृढनिष्ठा) हुँदैन । भावनारहित मानिसलाई शान्ति कहाँ र अशान्तलाई सुख कहाँ ? ।।६६।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्जसले इन्द्रिय संय मगर्न सक्दैन, उसले सफलता किन प्राप्त गर्दैन ? स्मृतिभ्रम हुँदा कोडिङ्ग, भण्डारण, र पुनः उपयोगका तीन चरणहरुमा समन्वय हुँदैन यसैलाई बुद्धिले निर्णय गर्न नसक्ने स्मृतिभ्रमको अवस्था भनिन्छ । इन्द्रिय संयम गर्न नसक्नेको थाहा नपाउने गरी चित्त विचलित हुन जान्छ । बुद्धिलाई इन्द्रियलेकसरी बराल्छन्, त्यसको सुन्दर उपमा आउने श्लोकमा गरिएको छ ।
इन्द्रियाणां हि चरतां यन्मनोऽनुविधीयते ।
तदस्य हरति प्रज्ञां वायुर्नावमिवाम्भसि ।।६७।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्इन्द्रियाणाम् (इन्द्रियहरूका) हि चरताम् (विषयहरूमा नै विचरण गरिरहेका) यत् (जुन) मनः (मन) अनुविधीयते (अनुगमन गरिरहन्छ) तत् (त्यही इन्द्रिय) अस्य (यसको अर्थात् असंयमी मानिसको) हरति प्रज्ञाम् (प्रज्ञालाई रण गर्छ) वायुः (वायुले) नावम् इव (डुङ्गा जस्तै) अम्भसि (पानीमा) ।
विषयहरूमा विचरण गरिरहेका इन्द्रियहरूमा जुन इन्द्रियसंग मन रहन्छ त्यस एउटै इन्द्रियले पनि त्यस अयुक्त मानिसको बुद्धिलाई त्यसै गरी हरण (नष्ट) गर्छ जसरी जलमा डुङ्गालाई वायुले (विस्तारै) हरण गरेर गन्तव्यबाट टाढा लैजान्छ ।।६७।।
पानीमा बगेको डुङ्गालाई जसरी हावाले अन्यत्र लिएर हिँड्छ, त्यसै गरी बुद्धि एकातिर बरालिन्छ ।
इन्द्रियहरू कस्ता जबर्जस्त हुन्छन् भने उन्मत्त घोडाले सवारलाई कुमार्गमा लगे झैं उसको मनलाई जर्बजस्ती विषयतिर फर्काइदिन्छन् । त्यसैले श्रीमद्भागवतमा लेखिएको छ–
मात्रा स्वसा दुहिता वा न विवित्तासनो भवेत् ।
बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वाँसमपि कर्षति ।।भागवत ९.१९.१७।।
आमा, बैनी, वा छोरी भए तापनि उनीहरूका साथ धेरै दिनसम्म एकान्तमा दुई जना मात्र नबस्नु । किनभने इन्द्रियको फौज अति बलवान् छ । यसले विद्वान्हरूलाई पनि तानेर आफ्नो वशमा गराउँछ ।
तस्माद्यस्य महाबाहो निगृहीतानि सर्वशः ।
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थेभ्यस्तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता ।।६८।।
====पदच्छेद र शब्दार्थ==== तस्मात् (त्यसैले) अस्य (यसका) महाबाहो (हे महाबाहु) निगृहीतानि (वशमा गरिएका छन्) सर्वशः (सबै प्रकारले) इन्द्रियाणि (इन्द्रियहरु) इन्द्रिय अर्थेभ्यः(इन्द्रियकै लागि छन् भने) तस्य प्रज्ञा प्रतिष्ठिता (उसको आत्मज्ञान प्रतिष्ठित भएको हुन्छ)
(त्यसैले) हे महाबाहु, जुन मानिसका इन्द्रियहरू शब्द, रूप आदि विषयबाट राम्ररी वशमा गरिएका हुन्छन् उसको बुद्धि प्रतिष्ठित (स्थिर) हुन जान्छ ।।६८।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्इन्द्रियाणी इन्द्रिय अर्थमा उपयोग गर्नु गीतामा प्रयोग गरिएको एक विशिष्ट वाक्यांश हो । जसले इन्द्रियका विषयहरुलाई कसरी उपयोग गर्नु पर्छ सो कुरा निरुपण गरेको छ । अर्थात् मनलाई योगयुक्त गराएर इन्द्रियद्वारा अनिषिद्ध विषयको सेवन गर्नु नै इन्द्रिय निरोध हो । गीताले इन्द्रिय दमनको कुरा गरेको छैन, निरोध विधिको उपयोग गर्नु भनिएको छ । जसरी नदीको वेगलाई बाँधेर त्यसको बहाव रोक्न भन्दैन । बरु उचित दिशातिर मोड्नु र बगाउनु पर्दछ । जीवनको सफलता इन्द्रिय दमनमा होइन निरोधमा हुन्छ । महाभारतमा यस समब्नधमा बडो व्यावहारिक चर्चा छ ।
युधिष्ठिरले भीष्मलाई प्रश्न गर्छन्– के धर्म, अर्थ, र काममा परस्पर विरोध छ ? मानिसहरूले आफ्ना कामना सन्तुष्ट गर्दा, धन आर्जन गर्दा धर्ममा हानि हुन्छ ? धर्म गर्दा कामना अतृप्त राख्नु आवश्यक छ ? यसको उत्तरमा महात्मा भीष्मले भनेका छन्– ‘जब मानिसहरूले निर्मल चित्त राखेर धैर्यपूर्वक अर्थार्जनको प्रयास गर्छन्, त्यस्तोमा उचित काल, कारण, र परिस्थिति अनुसार अर्थ, काम, र धर्म आपसमा मिलेको जस्तो देखिन्छन् । त्यति खेर अर्थ, काम, र धर्मलाई छुट्ट्याउन सकिंदैन । त्यसरी आर्जन गरेको अर्थ र त्यसरी गरिएको कामना सन्तुष्टि धर्मको विरुद्ध हुँदैन ।’
त्यसरी कर्म जसले गर्नसक्छ, त्यो सफल हुन्छ ।
या निशा सर्वभूतानां तस्यां जागर्ति संयमी ।
यस्यां जाग्रति भूतानि सा निशा पश्यतो मुनेः ।।६९।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्या (जुन) निशा (निशा, रात्रि वा निद्रा हो) सर्वभूतानां (सबै प्राणीका लागि) तस्याम् (त्यस बेला) जागर्ति (जागा रहन्छ) संयमी (संयमी) यस्याम् (जुन बेला) जाग्रति (जागा छन्) भूतानि (प्राणीहरु) सा (त्यो बेला) निशा (निशा) पश्यतो (देख्छन्) मुने (मुनिले) ।
सबै प्राणीका लागि जुन निशा हो संयमी त्यसमा जाग्रत बस्छ । जसमा अरु प्राणी जाग्रत बस्छन्, त्यो महात्माका लागि निशा हो ।।६९।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्अन्य सबैका लागि जुन निशा हो संयमी त्यसमा जाग्रत बस्छ । जसमा अरु प्राणी जाग्रत बस्छन्, त्यो महात्माका लागि निशा हो । त्यो योगी संसारमा नै बस्छ तर संसारको प्रभाव त्यसमा पर्दैन ।
या निशा सर्वभूतानि.. यस श्लोकको अर्थ बारे भाष्यकारमा निकै भिन्नता पाइन्छ । आचार्य शङ्करका अनुसार संयमीका लागि बाह्य शरीर निशा हो । अन्य मानिस शरीरका लागि जाग्छन् तर मुनि यसका लागि निदाएको हुन्छ । उनले गीता शाङ्कर भाष्यमा यस श्लोकको अर्थ स्पष्ट गर्न पूर्व पक्ष र उत्तर पक्षका तार्किक विधिको प्रयोग गरेका छन् । यस दृष्टिले यो एक कूट श्लोक हो ।
आचार्य रजनीशले पातञ्जल योगशास्त्रको आधारमा यसको अर्थ स्पष्ट गरेका छन् । संस्कृत शब्द संयमी (सं, यम र अप्) को सामान्य अर्थ हुन्छ, एकाग्रचित्त तर योग शास्त्रमा अन्तिम तीन अवस्थामा पुगेको व्यक्तिलाई संयमी भनिएको छ । पतञ्जलिका अनुसार, यस्तो संयमी वा योगी निद्रामा पनि सतत जाग्रत हुन्छ । योगी वा संयमीको निद्रा यसै प्रकारको हुन्छ । यसलाई निद्रामा ध्यान गरेको अवस्था भनिन्छ । बुद्धको निद्रा यसै प्रकारको थियो भनिएको छ । किनभने उनी निद्रामा पनि जाग्रत थिए । त्यस प्रकाशको अनुभव निद्रामा ध्यान गर्नाले पनि हुन्छ । त्यसैलाई गीतामा या निशा सर्वभूतेषु भनिएको हो ।
आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं,
समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे,
स शान्तिमाप्नोति न कामकामी ।।७०।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्आपूर्यमाणम् (राम्ररी परिपूर्ण भएको) अचलप्रतिष्ठम् (अचल रहन्छ) समुद्रम् (समुद्रको) आपः(जल) प्रविशन्ति (प्रवेश गर्छन्) यद् वत् (जसरी) तत् वत् (त्यसै गरी) कामाः (कामनाहरु) यम् (जुन मानिसमा) प्रविशन्ति (प्रवेश गर्छन्) सर्वे (सबै) सः (उसले) शान्तिम् (शान्ति) आप्नोति (प्राप्त गर्छ) न कामकामी (भोगको चाहना गर्ने) ।
जसरी सबैतिरबाट परिपूर्ण अचल प्रतिष्ठा भएको समुद्रमा नदीहरूको जलले त्यसमा कुनै विकार उत्पन्न नगरी ठूलो वेगका साथ समाहित हुनजान्छ । त्यसै गरी स्थितप्रज्ञ मानिसमा सारा विषयभोग अलिकति पनि विकार उत्पन्न नगरिकन उसमा समाहित हुन जान्छन् । यस्तो मानिसले परमशान्ति (मोक्ष) प्राप्त गर्छ । भोगको चाहना गर्नेले होइन ।।७०।।
विहाय कामान्यः सर्वान्पुमांश्चरति निःस्पृहः ।
निर्ममो निरहङ्कारः स शान्तिमधिगच्छति ।।७१।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्विहाय (त्याग गरेर) कामान् (कामनाहरु) यः (जुन) सर्वान् (सबै) पुमान् (मानिस) चरति निःस्पृहः निर्ममः (म र मेरो भावरहित) निरहङ्कारः (अहङ्काररहित) सः (उसले) शान्तिम् (शान्ति) अधिगच्छति (प्राप्त गर्छ) ।
जुन मानिसले सम्पूर्ण कामना र भोगहरूलाई त्याग गरेर (केवल जीवन मात्रका लागि चेष्टा गर्छ) तथा जुन निर्मम (म र मेरो भाव अर्थात् अहंभावरहित) एवं स्पृहा (अभिलाषा) रहित आचरण गर्छ त्यसले परमशान्ति प्राप्त गर्छ । (त्यसपछि केही पनि प्राप्त गर्न बाँकी रहँदैन)।।७१।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्भगवान् कृष्णले भन्नु हुन्छ– ’जसरी चारैतिरबाट नदीहरू आइरहँदा पनि समुद्र अचल र प्रतिष्ठित रहन्छ, त्यस अवस्था प्राप्त गर्ने मात्र कामनाहरूबाट अविचलित हुन्छ ।’
स्वामी विवेकानन्दका जीवनको प्रसङ्ग छ । उनले भर्खर संन्यास लिएका थिए । त्यस बेलासम्म उनी नरेन्द्र थिए । भारतवर्ष भरि घुमेर सबैसंग भेटघाटमा व्यस्त थिए । शिकागो सम्मेलनमा जाने तैयारी चल्दै थियो । ज्ञान र साधना दुवै चल्दै थिए ।
नरेन्द्रको सम्मानमा खेतडीका महाराजाले शाही भोजको आयोजना गरे । त्यस पछि मनोरञ्जनका लागि नर्तकीको नाच थियो । सुन्दरीको नृत्य सुरु हुनासाथ विवेकानन्द सभाबाट उठेर बाहिर जान थाले । नर्तकीले एक सुन्दर भजन प्रस्तुत गरी । ढोकातिर जान लागेका नरेन्द्रले यो सुने पछि बाहिर निस्कन सकेनन् । उनी फर्केर आए । पूरै नृत्य निस्पृह भावले हेरे । गीतामा त्यही कुरा स्पष्ट गरिएको छ ।
एषा ब्राह्मी स्थितिः पार्थ नैनां प्राप्य विमुह्यति ।
स्थित्वास्यामन्तकालेऽपि ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति ।।७२।।
पदच्छेद र शब्दार्थ
सम्पादन गर्नुहोस्एषा (यो) ब्राह्मी स्थितिः (समाधिको अवस्था) पार्थ (हे अर्जुन) न एनाम् प्राप्य विमुह्यति (यसलाई प्राप्त गरेर मोहित हुँदैन) स्थित्वाः (स्थित भएर) अस्याम् (यस अवस्थामा) अन्तकाले (अन्तकालमा) अपि (पनि) ब्रह्मनिर्वाणम् (ब्रह्मनिर्वाण, समाधि, ब्रह्मानन्द) ऋृच्छति (पुग्छ) ।
हे पार्थ, यसरी प्राप्त अवस्था नै ब्राह्मी अवस्था हो । यस्तो महापुरुष ब्रह्मनिष्ठामा स्थित भएर शरीरको अन्तकालमा पनि ब्रह्मनिर्वाण (ब्रह्मानन्द) लाई प्राप्त गर्छ ।।७२।।
व्याख्या
सम्पादन गर्नुहोस्ब्रह्म निर्वाणका लागि पूर्णतया शान्त हुनुपर्छ । पूर्णतया शान्त कसरी भइन्छ ? जसले सबै प्रकारका आसक्ति छोडेर निःस्पृह भइ व्यवहार गर्छ । जसलाई ममत्व र अहंकार छैन, त्यसले शान्ति प्राप्त गर्छ । यस्तो स्थितप्रज्ञ, ब्रह्मवेत्ता( ज्ञानीले परमशान्ति (मोक्ष) प्राप्त गर्छ । त्यो नै ब्राह्मी स्थिति हो र यसले निर्वाण प्राप्त गराउँछ ।
ब्रह्म शब्द बृह् धातुबाट बनेको छ । यसको अर्थ हुन्छ– विस्तार हुनु । यसबाट ब्रह्मन्, ब्रह्माण्ड, ब्राह्मण, र ब्राह्मी शब्द बनेको छ । ब्राह्मीको अर्थ हो ब्रह्मको अवस्था । उपनिषद्हरूमा बारम्बार भनिएको छ– ’जसले ब्रह्म अवस्था प्राप्त गर्छ त्यो ब्रह्मवित् (ईश्वररूप) हुन जान्छ ।’ गीतामा यसैलाई ब्राह्मी स्थिति र ब्रह्मनिर्वाणमृच्छति भनिएको छ । ऋच्छतिको त्यही अर्थ हुन्छ जुन अंग्रेजी शब्द रीच (चभबअज) को हुन्छ । लक्ष्य प्राप्त गर्नु वा उपलब्ध हुनु ।
निर्वाणको अर्थ हो विलीन हुनु । समाधि अवस्थामा सबै कुरा त्यही समाधिमा विलीन हुन जान्छन् । केवल एक समाधि मात्र बाँकी रहन्छ । त्यसैले भनिन्छ ब्रह्ममा विलीन हुने अवस्था नै ब्रह्म निर्वाण वा सम्बोधि प्राप्त गर्नु हो । कबीरले यसलाई बुन्द समानी समुन्द में भनेका छन् । ओशो रजनीशले समुन्द समाना बुन्द में भनेका छन् ।
आचार्य शङ्करले भनेका छन्– ’ब्रह्मात्म भाव प्राप्त गर्नेले नै अहं ब्रह्मास्मि को अनुभव गर्नसक्छ ।’ यस अवस्थामा पुगिसकेपछिको अनुभव वर्णन गर्दै आचार्य शङ्करले भनेका छन्– ’म मान्छे पनि होइन । म देवता वा यक्ष पनि होइन । म ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य, वा शूद्र पनि होइन, ब्रह्मचारी, गृहस्थ, वानप्रस्थ, वा संन्यासी केही पनि होइन । म केवल निजबोध स्वरूप आत्मा हुँ ।’
यो नै ब्राह्मी अवस्थाको उपलब्धि हो । यही ज्ञानयोग र कर्मयोगको अन्तिम भूमि हो । यही ब्रह्मानन्द हो । ब्रह्मानन्द भनेको त्यो आनन्द हो जुन प्राप्त भए पछि अरु केही चाहिंदैन । त्यसैले बौद्ध दर्शनको निर्वाण र गीताको निर्वाणमा थोरै अन्तर छ । बौद्ध दर्शनमा निर्वाणको अर्थ हो शून्य, सुखदुखरहित अवस्था । गीताको निर्वाण भनेको समाधि हो ।
भगवान् कृष्णले दोस्रो अध्यायको एघारौं श्लोकदेखि नै ’आभासी म’ भन्दा फरक ’असली म‘– देहको मालिक पहिचान गर्ने अनेक तरिका बताउनु भएको छ, जस्तै– निर्योगक्षेम हुनु, निष्काम कर्म, बुद्धिलाई निश्चयात्मिका बनाउनु इत्यादि । अनि के बताउनु भएको छ भने आफ्नो वास्तविक स्वरुप जान्नाले निर्भयता प्राप्त हुन्छ । त्यो नै शान्ति हो । त्यो नै स्थिरता हो । त्यो नै परमानन्द हो । त्यो नै जीवनका वास्तविक सफलताको सोपान हो ।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे साङ्ख्ययोगो नाम द्वितीयोऽध्यायः ।।
यस प्रकार श्रीमद्भगवद्गीता उपनिषद् यस ब्रह्मविद्यारुपी योगशास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुन संवाद अन्तर्गत साङ्ख्ययोग नाम गरेको अध्याय दुई समाप्त भयो । ॐ तत्सत् ।।