श्रीमद्भगवद्गीता दशौ अध्याय

अध्याय १०

अध्याय १० विभूति योग

श्रीभगवान् उवाच

भूय एव महाबाहो शृणु मे परमं वचः ।
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया ।।१।।
हे महाबाहो फेरि पनि मेरो परम वचनलाई सुन, तिमीलाई मैले अतिशय प्रेम गर्ने हुनाले यो मैले तिमीहलाई भन्दैछु ।
न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः ।।२।।
मेरो प्रभव न देवताहरु जान्दछन् न महर्षिहरुले । किनभने सबै प्रकारले देवता र महर्षिहरुको आदिकारण पनि मै हूं ।
यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।
असम्मूढः स मर्त्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते ।।३।।
जसले मलाई अजन्मा, अनादि र सबै लोकको महा ईश्वर भनी तत्त्वले जान्दछ त्यो मनुष्यहरुमा ज्ञानवान् हो । सबै पापले मुक्त हुनजान्छ ।
बुद्धिर्ज्ञानसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः ।
सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च ।।४।।
अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः ।
भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधा ।।५।।
बुद्धि, यथार्थ ज्ञान, असम्मूढता, क्षमा, सत्य, इन्द्रिय दमन, मनको निग्रह, तथा सुख दुख उत्पत्ति, प्रलय, भय र अभय, अहिंसा र समता, सन्तोष, तप, दान यश, अयश प्राणीहरुको नाना भाव मबाट नै हुन्छन् ।
महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ।
मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमा प्रजाः ।।६।।
सात महर्षि, उनीभन्दा पहिलेका चार (सनकादि) तथा मनुहरु (चौध) यी सबै मेरो भाव र संकल्पबाट उत्पन्न भएका हुन् । यिनीहरुको लोक नै यो प्रजा हो ।
एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।
सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः ।।७
जसले मेरो यस विभूति र योगशक्तिलाई तत्त्वतः जान्दछ त्यो निश्चल भक्तियोगले युक्त हुन्छ यसमा कुनै संशय छैन ।
अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः।।८ ।।
म सम्पूर्ण जगत्को उत्पत्तिको कारण हो । मबाट नै सबै जगत्ले चेष्टा गर्छ यस प्रकार बुझेर श्रद्धाभाव समन्वित बुद्धिमान (भक्त) मलाई भजद्छन ।
मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् ।
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति छ ।।९ ।।
ममा चित्त भएका, मलाई प्राणसरह मान्ने (भक्त) एक आपसमा यो जानकारी गराउंदै, यिनै कुरा गर्दै र निरन्तर सन्तुष्ट हुन्छन् र ममा नै रमाउंछन् ।
तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते ।।१० ।।
उनी सतत ममा युक्त प्रीतिपूर्वक भजनगर्ने भक्तलाई यस्तो बुद्धि (योग) दिन्छु जसबाट उनीहरुले मेरो उपासना गर्छन् ।
तेषामेवानुम्पार्थमहमज्ञानजं तमः ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता ।।११ ।।
उनी प्रति अनुग्रह गर्नका लागि आत्मभाव (उनी भित्र) स्थित मैले नै अज्ञानजनित अन्धकारलाई प्रकाशमय ज्ञानदीपद्वारा नष्ट गरीदिन्छु ।

अर्जुन उवाच

परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् ।
रुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् ।। १२ ।।
आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे ।।१३ ।।
तपाईं परम ब्रह्म, परम धाम र परम पवित्र हुनुहुन्छ । तपाईंलाई सबै ऋषिगण शाश्वत दिव्य पुरुष आदिदेव अजन्मा सर्वव्यापी भन्दछन् । देवर्षि नारद असित, देवल तथा व्यासले पनि यही भन्छन् । र स्वयं तपाईं आफैंले पनि मलाई यही भन्नुहुन्छ ।
सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ।
न हि ते भगवन् व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः ।। १४।।
हे केशव, जे कुरा तपाईंले मलाई भन्नु भएको छ ती सबै लाई मैले सत्य मानेको छु । हे भगवन्, तपाईंको व्यक्तित्व (लीला) लाई देवता वा दानव कसैले पनि जान्दैनन् ।
स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते ।।१५।।
भूतभावन (भूतलाई उत्पन्न गर्ने) हे प्राणीका ईश, देवका पनि देव जगतका मालिक हे पुरुषोत्तम तपाईं आफैले आफूलाई जान्नु हुन्छ ।
वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि ।।१६।।
जुन जुन विभूतिहरुद्वारा यी लोकमा व्याप्त गरेर स्थित हुनुहुन्छ । तपाईं नै आफ्ना दिव्य विभूति बांकी नै नराखी भन्नमा समर्थ हुनुहुन्छ ।
कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तयन् ।
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया ।।१७ ।।
हे योगेश्वर, मैले निरन्तर चिन्तन गर्दै तपाईंलाई कसरी चिन्न सक्छु । अनि हे भगवान् मेरा कुन कुन भावद्वारा तपाईं चिन्त्य हुनुहुन्छ ।
विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ।
भूयः कथय तृप्तिर्हि शृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् ।।१८ ।।
हे जनार्दन, आफ्नै योग शक्ति र विभूतिलाई फेरि सविस्तार भन्नुहोस् किनभने अमृतमय यी वचन सुनेर म तृप्त नै हुनसकिरहेको छैन ।===

श्रीभगवानुवाच

हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
प्राधान्यत कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे ।।१९।।
हे कुरुश्रेष्ठ, मेरो विभूतिहरुको विस्तार अनन्त छ । त्यसैले अब मैले दिव्य विभूतिहरु मध्ये मुख्य मुख्य तिम्रो जानकारीका लागि भन्छु ।
अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च ।।२० ।।
हे गुडाकेश, म सबै भूतप्राणीका हृदयमा स्थित आत्मा हूं । तथा सबै भूतप्राणीको आदि, मध्य र अन्त पनि म नै हूं ।
आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् ।
मरीचिर्ममरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी ।।२१ ।।
आदित्यहरुमा म विष्णु, ज्योतिहरुमा किरणहरुलेयुक्त सूर्य हूं । मरुतहरुमा म मरीचि र नक्षत्रहरुमा म चन्द्रमा हुं ।
वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ।
इन्द्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना ।।२२ ।।
वेदहरुमा सामवेद, देवताहरुमा इन्द्र, इन्द्रियहरुमा मन, र भूतप्राणीहरुमा चेतना हूं ।
रुद्राणां शंकरश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम्।। २३ ।।
रुद्रहरुमा शंकर, यक्ष र राक्षसहरुमा वित्तको स्वामी, वसुहरुमा पावक र शिखरहरुमा सुमेरु पर्वत हूं ।
पुराधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।
सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः ।।२४।।
पुरोहितहरुमा मुख्य बृहस्पति मलाई बुझ, सेनानीहरुमा स्कन्द र जलाशयहरुमा सागर हूं ।
महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् ।
यज्ञानां जपयज्ञोक्स्मि स्थावराणां हिमालयः ।।
२५।।
महर्षिहरुमा म भृगु, वाणीमा एक अक्षर (ओंकार), यज्ञहरुमा जपयज्ञ, स्थावरहरुमा हिमालय हूं ।
अश्वत्थ सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः ।
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः ।।२६।।
वृक्षहरुमा पीपलको वृक्ष, देवर्षिहरुमा नारद, गन्धर्वहरुमा चित्ररथ, र सिद्धहरुमा कपिलमुनि हूं ।
उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् ।
ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् ।।२७।।
अश्वहरुमा उच्चैःश्रवा नाम गरेको अमृतबाट उत्पन्न, हात्तीहरुमा ऐरावत मानिसहरुमा नराधिप मलाई जान ।
आयुधानामहं वज्र धेनूनामस्मि कामधुक् ।
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः ।।२८।।
आयुधहरुमा वज्र, गाईहरुमा कामधेनु, प्रजननका लागि कामदेव, र सर्पहरुमा वासुकि मै हूं ।
अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् ।
पितृणामर्यमा चास्मि यमः संयतामहम् ।।२९।।
नागहरुमा अनन्त (शेष) नाग, जलचरको अधिपति वरुण, पितृहरुमा अर्यमा, र संयमकर्ताहरमा यमराज म नै हूं ।
प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् ।
मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वेनतेयश्च पक्षिणाम् ।।३० ।।
दैत्यहरुमा म प्रह्लाद, गणनागर्नेहरुमा काल (समय), पशुहरुमा सिंह, र पक्षीहरुमा वैनतेय (गरुड) म नै हूं ।
पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् ।
झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी ।।३१।।
पवित्र गर्नेहरुमा म वायु, शस्त्रधारीहरुमा राम, झषाणां (माछाहरु) मा मकर (गोही), र नदिका मुहानहरुमा गंगा हूं ।
सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन ।
अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् ।।३२।।
हे अर्जुन, सृष्टिको आदि, मध्य र अन्त म नै हूँ । विद्याहरुमा अध्यात्मविद्या हूँ । विवाद समाधानमा वाद म हूँ ।
अक्षराणामकारोऽस्मि द्वन्द्वः समासिकस्य च । vअहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः ।। ३३ ।।
म अक्षरहरुमा अकार हूं । समासमा द्वन्द्व हूं । अक्षय काल विश्वतोमुख धाता म नै हूं ।
मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् ।
कीर्तिः श्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा ।।३४ ।।
म सबैको नाश गर्ने मृत्यु र भविष्यमा उत्पत्तिको हेतु हूं । स्त्रीहरुमा कीर्ति, श्री, वाक्, स्मृति, मेधा, धृति, र क्षमा हूं ।
बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः ।।३५ ।।
तथा गायन गर्ने योग्य श्रुतिहरुमा म बृहत्साम, छन्दहरुमा गायत्री, महिनाहरुमा मंसिर, ऋतुहरुमा वसन्त हूं ।
द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ।
जयोऽस्मि व्यवसायो ऽस्मि सत्त्वं सत्त्वतामहम् ।।३६ ।।
म छल गर्नेहरुमा जुआ, तेजस्वी मानिसहरुको तेज, विजय प्राप्त गर्नेहरुको जय, निश्चय गर्नेहरुको व्यवसाय (निश्चय) र सात्त्विक मानिसहरुको सात्त्विक भाव हूं ।
वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः ।
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः ।। ३७ ।।
वृष्णिवंशमा वासुदेव, पाण्डवहरुमा धनञ्जय, मुनिहरुमा वेदव्यास, कविहरुमा शुक्राचार्य पनि म हूं ।
दण्डोदमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् ।
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् ।। ३८।।
दमन गर्नेहरुको दण्ड, जित्ने इच्छा (महत्त्वाकांक्षी) मा नीति, गुह्यहरुमा मौन, ज्ञानवान को (तत्त्व) ज्ञान म नै हूं ।
यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन ।
न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् ।।३९ ।।
अनि हे अर्जुन, सबै भूतको उत्पत्तिको कारण (बीज) पनि म नै हूं । चराचर र भूतप्राणीमा म नभएको केही पनि छैन ।
नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तपः ।
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया ।।४० ।।
हे परन्तप, मेरा दिव्य विभूतिहरुको अन्त छैन । यो सबै मैले तिम्रा लागि संक्षेपमा भनेको हूं ।
यद्ययद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम् ।।४१ ।।
जुन जुन कुरा विभूतियुक्त छ, कान्तियुक्त छ, ऊर्जायुक्त रुपमा उपस्थित छ त्यो सबै मेरो तेजको अंशबाट नै सम्भव भएको हो, भन्ने जान ।
अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन ।
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् ।। ४२ ।।
अथवा हे अर्जुन, यो धेरै कुरा जानेर के गर्छौ मैले यो सम्पूर्ण जगत्लाई आफ्नो एक अंशले मात्र धारण गरीदिएको छु ।
ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगोनाम दशमोऽध्यायः ।
यस प्रकार श्रीमद्भगवद्गीता उपनिषद् यस ब्रह्मविद्यारुपी योग शास्त्रमा श्रीकृष्ण र अर्जुन संवादको विभूतियोग नाम गरेको अध्याय १० समाप्त भयो ।