कनकाई प्रवाह: संशोधनहरू बीचको भिन्नता

पङ्क्ति ३८६:
 
यस प्रकार हास्य र व्यङ्ग्य भिन्न कुरा भए पनि साहित्यको प्रस्तुत प्रकारका सन्दर्भमा यी दुवै एक–अर्काका सहयात्री मात्र नभई परिपूरकका रूपमा नै रहेका देखिन्छन् । व्यङ्ग्यविनाको हास्यमा असङ्गतिको चित्रण र संशोधनको शक्ति नहुने र हास्यविनाको व्यङ्ग्य बढी विषाक्त, कटु र खतरा हुने त्रिपाठी (२०३५) को भनाइले यी दुईबिचको यही परिपूरक सम्बन्धलाई सङ्केत गर्दछ । हास्य र व्यङ्ग्यको सम्बन्धबारेको अधिकारी (२०६५ ः ११) को यो भनाइ पनि उल्लेख्य देखिन्छ ः
 
तीक्ष्ण वेधकता व्यङ्ग्यको आधारभूत गुण हो । हास्यको जलपले त्यसलाई अझ तिखो बनाई समाजका उखुन्डा र अडबाङ्गा परिस्थितिलाई छिमल्न सहयोग गर्छ भने व्यङ्ग्यले हास्यलाई बौद्धिकता दिएर सोद्देश्य एवम् परिष्कृत बनाई विशिष्ट तुल्याउँछ ।
 
यसप्रकार हास्य र व्यङ्ग्यभित्र रहने यिनै विविध गुणहरूको समवेत उपस्थितिबाट हास्य–व्यङ्ग्य रचना सोद्देश्य र प्रभावकारी बनेको हुन्छ भने यही नै हास्य–व्यङ्ग्य रचनाको विशिष्टता र लोकप्रियताको कारण पनि बनेको देखिन्छ ।
 
पूर्वमा हास्यलाई रसको रूपमा लिँदै यसका स्मित, हसित, विहसित, उपहसित, अपहसित र अतिहसित गरी ६ प्रकार मानिएको छ भने यीमध्ये स्मित र हसितलाई उत्तम, विहसित र उपहसितलाई मध्यम र अपहसित र अतिहसितलाई अधम प्रकृतिका हास्यका वर्गमा राखिएको छ । व्यङ्ग्य भने ध्वनन वा व्यञ्जना व्यापारका रूपमा समग्र साहित्यकै आत्माका रूपमा रहने हुँदा यसलाई हास्यसँग जोडेर हेर्ने परम्परा पूर्वमा रहेको भेटिँदैन तापनि वर्तमान सन्दर्भमा छेडपेच वा कटाक्षको तात्पर्यमा प्रयोग गरिने व्यङ्ग्यतŒव भने हास्यरसकै उपकारक वा सहयोगी तŒवका रूपमा हास्यभित्रै समायोजित भएर आएको देखिन्छ ।
 
हास्य र व्यङ्ग्यलाई एकै ठाउँमा राखेर हेर्ने परम्परा पश्चिमबाटै उदाएको हो । पश्चिमी समाजमा शिष्ट साहित्यको उदय हुनुभन्दा अघिदेखि नै हास्य–व्यङ्ग्यको परम्परा रहँदै आएको पाइन्छ (त्रिपाठी, २०५१ ः १२१) । पश्चिमी परम्परामा हास्य–व्यङ्ग्यसँग सम्बद्ध रचनाप्रकारलाई ह्युमर (हास्य), सटायर (व्यङ्ग्य), विट (वाग्वैदग्ध्य), आइरनी (व्याजोक्ति÷वक्रोक्ति), प्यारोडी (नक्कल), फार्स (प्रहसन), जोक (ठट्यौली), क्यारिकेचर (स्वाङ) आदि वर्गमा राखेर हेर्ने गरिन्छ । यीमध्ये ह्युमर, प्यारोडी, फार्स, जोक, क्यारिकेचर जस्ता रचना हास्यतŒवप्रधान हुन्छन् भने अरूमा धेरथोर मात्रामा व्यङ्ग्यतŒवको प्रमुखता रहने गर्दछ ।
 
नेपाली साहित्यको प्राथमिक कालदेखि नै हास्य–व्यङ्ग्यले प्रश्रय पाउँदै आएको देखिन्छ । प्रथमतः शक्तिबल्लभ अज्र्यालको ‘हास्यकदम्ब’ (१८५५) नाटक लगायत ‘साँढ्याको कवित्त’ आदि फुटकर रचनामा समेत हास्य–व्यङ्ग्यको सचेत रूपमा प्रयोग भएको देखिन्छ भने त्यसलाई उचाइ र स्तरीयता दिने काम प्राथमिक कालकै भानुभक्त आचार्यबाट भएको देखिन्छ । भानुभक्तको मूलतः भक्तिरसका कवि भए पनि परिधीय प्रवृत्तिका रूपमा उनले हास्य–व्यङ्ग्यलाई समेत आत्मसात् गरेको देखिन्छ । लगभग दुई सवा दुईसय वर्ष लामो नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य साहित्यको इतिहासका प्रारम्भकर्ताकै रूपमा शक्तिबल्लभ र भानुभक्त देखा पर्दछन् । यस लेखमा यिनै दुई स्रष्टामध्येका कवि भानुभक्तका निम्नलिखित दुई फुटकर पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्को विश्लेषण गरिएको छ ।
 
२. समीक्ष्य पद्यको मूल पाठ
 
पद्य १ ः
 
रोज् रोज् दर्शन पाउँछू चरणको ताप् छैन मन्मा कछू
 
रात् भर्नाच् पनि हेर्छु खर्च नगरी ठूला चयन्मा म छू ।
 
लाम्खुट्या उपिञा उडुस् इ सँगी छन् यिन्कै लहर्मा बसी
 
लाम्खुट्याहरू गाउँछन् इ उपिञा नाच्छन् म हेर्छू बसी ।
 
पद्य २ ः
 
जागिर्छैन धनी म छैन घरको केवल् कुदालो खनी
 
खान्थ्याँ दुःख गरेर चाकरी ग¥याँ मान पाउँला की भनी
 
एक् मन् चित्त लगाई चाकरी ग¥याँ खूसी भयाछन् हरि
 
मान्माथी पनि भुक्तमान् थपिदिया कैल्ह्यै न खोस्न्या गरी
(भट्ट, २०६८ ः १५ मा सङ्कलित) ।
 
३. प्रस्तुत पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्य तŒवको विश्लेषण
 
पद्य १ को सामान्य÷अभिधा अर्थ सकारात्मक वा सामान्य रहेको छ । यहाँ कवि÷वक्ताले चरणको दर्शन सधैं पाइरहेको, मनमा कुनै ताप सन्ताप नरहेको, रातभर नाच हेरेर मनोरञ्जन गर्न पनि पाउने गरेको, साथीका रूपमा लाम्खुट्टे, उपियाँ उडुस रहेको र लाम्खुट्टेको गायन तथा उपियाँको नाच हेरेर आफू बसिरहेको भन्ने देखिन्छ । यसै गरी पद्य २ मा पनि यस्तै सामान्यार्थ व्यक्त भएको देखिन्छ । यस पद्यमा कवि÷वक्ता जागिर नभएको, आफू धनी पनि नभएको, कोदालो खनेर दुःख गरेर जीविकोपार्जन गरिरहेको अवस्थामा मान प्राप्तिको आशाले चाकरी गर्न थालेकोमा एक मन चित्त लगाएर चाकरी गर्दा हरि (भगवान्) खुसी भएर कहिल्यै पनि नखोस्ने गरी मानमाथि पनि भुक्तमान थपिदिएको भन्ने
 
सामान्य÷अभिधा÷वाच्यार्थ व्यक्त छ । अभिधा÷वाच्यार्थका तहबाट हेर्ने हो भने प्रस्तुत दुवै पद्यमा हाँसो उठ्तो वा कतै छेडपेच वा कटाक्ष गरिएको कुनै अवस्था देखिँदैन । सतही अर्थमा दुवै पद्यले कवि÷वक्ताले भोगेको सामान्य स्थितिको चित्रण गर्दछन् । त्यसैले दुवै पद्य अभिधार्थमा हास्य–व्यङ्ग्ययुक्त देखिँदैनन् । अतः यी पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्य तŒवलाई अर्थको अर्को (ध्वन्यात्मक÷व्यञ्जनात्मक) तहमा पुग्दा मात्र फेला पार्न सकिन्छ । प्रस्तुत पद्यको उक्त भित्री अर्थात् ध्वन्यात्मक÷व्यञ्जनात्मक अर्थको तहमा पुग्नका लागि यी पद्यको रचनाको प्रसङ्ग के हो भन्ने थाहा पाउनु आवश्यक हुन्छ ।
 
उक्त दुई पद्यको रचनाप्रसङ्ग के हो भन्ने कुरा यो भानुभक्तको जीवनीसम्बन्धी विवरणबाट स्पष्ट हुन्छ ः
 
इन् ताक् कवि भानुभक्ताचार्यजी स्वस्तिश्रीमद्राजकुमारकुमारात्मज श्री ३ कम्यान्डर–इन–चीफ् जनरल कृष्णबहादुर जङ्ग राणाको चाकरी गर्दथे र विक्रमीय सम्वत् १९०७ सालका वैशाख मासमा मदेश्को जागिर पाई गये तर भानुभक्त कवि ऐ सम्वत् १९०९ मा खोस्सिये र कागत्पत्र बुझाउन भनी नेपाल् कुमारीचोक्मा आई कागतपत्र आफूले २ वर्ष काम् गरेको खर्चा आम्दानी समेत्को स्याह बुझाउँदा केही बाँकी सर्कारिया लागेछ र ५ मैन्हासम्म कुमारीचोकमा थुनियेछन् । ...
 
यस् सन्सारमा स्वतंत्र रहनुजतिको आनन्द केही छैन । परतंत्रमा रहनुजतिको दुक्ख केही छैन, उस्माथि पनि प्रायः कविहरू ता धन् जन् मान् मर्यादा क्यै पनि नलिई केवल स्वतन्त्रतामा रहन खोज्दछन् । भानुभक्तले यसरी ५ मैन्हासम्म थुनिदा निज कविजीका मनमा कस्तो भयो होला, यस्को दुरुस्त बयान् कलम्ले लेख्न सकिदैन । कदाचित् एक २ घडी युग् जस्ता भये हुनन्; भर्दिन कोठाका दलिन् गनी काट्नुपर्यो होला । कसै सित बोल्चाल् होला कि भन्ने आशा सपनामा पनि भयेन होला, कैह्लै बोल्चाल् होस् तपनि केवल बहीपत्र बुझाउँदा भयो होला । तेस बखत्को बोल्चाल् के बोल्चाल्; बहीपत्र स्याह कागत् बुझ्नेहरूको जो मिजाज् हुंछ म के लेखूँ । यसरी एक्लै बस्ता बस्ता बडा दिक्दारीमा परी श्री ३ कम्यान्डर इन्चीफ जनरल कृष्णबहादुरका हजूरमा कवि भानुभक्ताचार्यले लेखी चढाई पठायाको श्लोक् यो हो (भट्ट, २०६८ ः १४) ।
"https://ne.wikibooks.org/wiki/कनकाई_प्रवाह" बाट अनुप्रेषित