कनकाई प्रवाह: संशोधनहरू बीचको भिन्नता

कुनै सम्पादन सारांश छैन
पङ्क्ति ३७२:
 
'''सन्दर्भसूची'''
 
 
'''भानुभक्तका दुई फुटकर पद्यमा हास्य–व्यङ्ग्य'''
 
सारकथन (बदकतचबअत)
‘भानुभक्तका दुई पद्यमा हास्य–व्यङ्ग्य’ शीर्षकको प्रस्तुत लेख आदिकवि भानुभक्त आचार्यका दुईवटा फुटकर पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्यको अध्ययन–विश्लेषणमा केन्द्रित छ । अध्ययनका क्रममा हास्य–व्यङ्ग्य सम्बन्धी स्थापित पूर्वीय एवम् पाश्चात्य सिद्धान्तका आधारमा भानुभक्तका उपर्युक्त पद्यमा पाइने हास्य–व्यङ्ग्यको विश्लेषण गरी विश्लेषणबाट प्राप्त निष्कर्षका साथै विश्लेषणका आधारमा प्रस्तुत पद्यद्वयका स्रष्टाको हास्य–व्यङ्ग्यगत प्राप्तिको निरूपण समेत गरिएको छ । स्थापित मान्यताका आधारमा गरिएको प्रस्तुत अध्ययन मूलतः व्याख्या–विश्लेषणात्मक अध्ययन विधिमा आधारित छ । प्रस्तुत लेखमा नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य सृजनाको प्रथम प्रहरमै देखा परेका भानुभक्त आचार्यले विश्लेषित पद्यका माध्यमबाट नेपाली हास्य–व्यङ्ग्य फाँटलाई शिष्टता र अपेक्षित उचाइ प्रदान गरेको निष्कर्ष निकालिएको छ ।
 
१. हास्य–व्यङ्ग्यको सैद्धान्तिक चिनारी
 
हास्य–व्यङ्ग्य साहित्यको एक प्रवृत्तिविशेष हो । ‘हास्य’ र ‘व्यङ्ग्य’ दुई नितान्त भिन्न पदहरूको योगबाट ‘हास्य–व्यङ्ग्य’ यो समस्त पद बनेको छ । ‘हास्य र व्यङ्ग्य’ अथवा ‘हास्य पनि व्यङ्ग्य पनि’ यो विग्रहबाट द्वन्द्व समास भई बनेको यस शब्दको प्रयोग पाठकलाई हँसाउँदै हँसाउँदै जीवन जगत्का विसङ्गति–विकृतिमाथि मर्मवेधी ढङ्गबाट प्रहार गर्दै सुधारको सन्देश प्रवाह गर्ने साहित्यिक रचनाविशेषका तात्पर्यमा गर्ने गरिन्छ । साहित्यमा यस प्रकारका रचनाको एउटा छुट्टै फाँट नै छ, त्यसैले कसै कसैले हास्य–व्यङ्ग्यलाई एउटा अलग्गै विधाविशेष पनि मान्ने गरेको देखिन्छ । हास्य–व्यङ्ग्य छुट्टै विधा हो वा होइन यो अलग्गै बहसको विषय बन्दै गर्ला । त्यसलाई एकातिर पन्छाएर भन्नुपर्दा पनि हास्य–व्यङ्ग्यले हँसाउँदै मनोरञ्जनपूर्ण ढङ्गबाट विषयवस्तुको आस्वाद गराउने वा सुधारको चेतना दिने हुनाले साहित्यमा यस फाँटको एउटा छुट्टै महŒव भने रहेको छ नै ।
 
हास्य र व्यङ्ग्य पृथक् कुरा भए पनि साहित्यका सन्दर्भमा यी सहचरका रूपमा रहेका छन् । आ–आफ्नो व्युत्पत्ति अनुसार ‘हास्य’ ले हाँस्न योग्य, हँसाउने खाले, हाँसो उठ्तो आदि अर्थ दिन्छ भने ‘व्यङ्ग्य’ बाट आउने व्युत्पत्तिगत अर्थ व्यक्त गर्न योग्य, व्यक्त गरिने कुरो आदि हुन्छ । हास्य–व्यङ्ग्य रचनाका सन्दर्भमा ‘हास्य’ शब्दको प्रयोग उही तात्पर्यमा भए पनि ‘व्यङ्ग्य’ शब्दको भने छेडपेच वा कटाक्ष जस्ता अलि भिन्न तात्पर्यमा हुने गरेको पाइन्छ । त्रिपाठी (२०५१ ः ८६) का अनुसार व्यङ्ग्यको एउटा अर्थ उपहास वा आक्षेप पनि मानिएको देखिन्छ । सामान्य अर्थका दृष्टिले मात्र होइन यिनका स्वभाव, क्रियाकलाप, लक्षण आदि समेत पृथक् छन्, तापनि आधुनिक साहित्यमा यी दुवै कुरा सहचरका रूपमा आउने गर्दछन् । खास गरी पश्चिमी साहित्यमा हास्य र व्यङ्ग्यको समन्वित प्रयोग प्राचीन युगदेखि नै हुँदै आएको देखिन्छ । सुखान्त नाटकहरू यसका राम्रा प्रमाण हुन् ।
 
यस प्रकार हास्य र व्यङ्ग्य भिन्न कुरा भए पनि साहित्यको प्रस्तुत प्रकारका सन्दर्भमा यी दुवै एक–अर्काका सहयात्री मात्र नभई परिपूरकका रूपमा नै रहेका देखिन्छन् । व्यङ्ग्यविनाको हास्यमा असङ्गतिको चित्रण र संशोधनको शक्ति नहुने र हास्यविनाको व्यङ्ग्य बढी विषाक्त, कटु र खतरा हुने त्रिपाठी (२०३५) को भनाइले यी दुईबिचको यही परिपूरक सम्बन्धलाई सङ्केत गर्दछ । हास्य र व्यङ्ग्यको सम्बन्धबारेको अधिकारी (२०६५ ः ११) को यो भनाइ पनि उल्लेख्य देखिन्छ ः
"https://ne.wikibooks.org/wiki/कनकाई_प्रवाह" बाट अनुप्रेषित