त्रयोदशोध्यायः: संशोधनहरू बीचको भिन्नता

===क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग=== <br> श्रीभगवानुवाच <b... को साथमा पृष्ठ शृजना भयो
 
पङ्क्ति १२:
<br>
क्षेत्रज्ञ भन्दछन् देह–ज्ञातालाई विवेचक ।
<br>
<br>
क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
<br>
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम (२)
<br>
सम्पूर्ण क्षेत्रमा मै हुँ क्षेत्रज्ञ, जान भारत !
<br>
क्षेत्र–क्षेत्रज्ञको ज्ञान नै सच्चा ज्ञान हो, बुझ ।
<br>
<br>
तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् ।
<br>
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे श्रृणु (३)
<br>
क्षेत्र त्याे जे छ, जस्तो छ, जे छन् विकार, कारण,
<br>
क्षेत्रज्ञ–गरिमा के छ, भन्छु संक्षेपमा, सुन ।
<br>
<br>
ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।
<br>
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः (४)
<br>
धेरै किसिमले गाए ऋषिले अनि वेदले,
<br>
सुनिश्चित गरी ब्रह्म–सूत्रका पदले भने ।
<br>
<br>
महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
<br>
इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः (५)
<br>
महाभूत, अहङ्कार, बुद्धि, प्रकृति छन् सँग,
<br>
तन्मात्रा पाँच छन् साथै मन एक, दशेन्द्रिय ।
<br>
महाभूत = पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश ।
<br>
तन्मात्रा = गन्ध, रस, रूप, स्पर्श, शब्द ।
<br>
 
<br>
इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।
<br>
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् (६)
<br>
इच्छा, दुःख–सुख, द्वेष, शरीर, धैर्य, चेतना
<br>
विकारयुक्त हन् क्षेत्र भनें संक्षेपले यहाँ ।
<br>
<br>
अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
<br>
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः (७)
<br>
अमानी र क्षमा, सोझो, अहिंसा, दम्भहीनता
<br>
गुरुसेवा तथा धीर, शौच, इन्द्रिय-जेयता ।
<br>
जेयता =. जित्नेकाम ।
<br>
<br>
इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च ।
<br>
जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् (८)
<br>
जन्म, मृत्यु, जरा, रोग, दुःखमा दोष देख्दछ,
<br>
विषयेन्द्रिय वैराग्य र अहङ्कार–शून्य छ ।
<br>
<br>
असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु ।
<br>
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु (९)
<br>
अनासक्त, सुत, स्त्री र गृहमा मम–हीनता,
<br>
प्रिय–अप्रियको प्राप्ति दुवैमा एकरूपता ।
<br>
<br>
मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
<br>
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि (१०)
<br>
पतिव्रत बनी मेरै अनन्य भक्तिमा स्थित,
<br>
सुरम्य देशमा वास, कुसङ्गीको असङ्गत ।
<br>
<br>
अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्वज्ञानार्थदर्शनम्
<br>
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा (११)
<br>
तत्त्वज्ञान र अध्यात्म–ज्ञानको पूर्ण दर्शन–
<br>
गर्नु नै ज्ञान हो, बाँकी अज्ञान मात्र हुन् सब ।
<br>
<br>
ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
<br>
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते (१२)
<br>
जान्नयोग्य तथा जान्दा खान अमृत पाइने,
<br>
सो अनादि परब्रह्म न सत् हो न असत् कुनै ।
<br>
<br>
सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
<br>
सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति (१३)
<br>
शिर छन्, हातगोडा छन्, आँखा, मुख सबैतिर
<br>
सुन्ने कान पनि त्यस्तै विश्व ढाकेर व्याप्त छ ।
<br>
<br>
सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
<br>
असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च (१४)
<br>
सबै इन्द्रियले हीन, त्यसका नै प्रकाशक,
<br>
विश्व पाल्ने अनासक्त, निर्गुणी गुण-योजक ।
<br>
योजक = भोग गर्ने । अनासक्त =. आसक्ति रहित ।
<br>
<br>
बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।
<br>
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् (१५)
<br>
भित्रबाहिर यो व्याप्त छ चराचर जीवमा,
<br>
अति सूक्ष्म छ देखिन्न, छ टाढा र समीपमा ।
<br>
<br>
अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
<br>
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च (१६)
<br>
अखण्ड नभजस्तै छ, तर खण्ड छ जीवमा
<br>
विष्णु, शङ्कर, ब्रह्मा छन् स्थिति, संहार, सृष्टिमा ।
<br>
नभ = आकाश ।
<br>
<br>
ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते ।
<br>
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् (१७)
<br>
ज्योतिको पनि हो ज्योति, मायाभन्दा छ यो पर,
<br>
तत्त्वले जानिने ज्ञान सबैका चित्तभित्र छ ।
<br>
<br>
इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः ।
<br>
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते (१८)
<br>
संक्षेपमा क्षेत्र, ज्ञान, जान्न–योग्य यिनै त हुन्
<br>
यस्तो जानी भक्त मेरा मेरै स्वरूप बन्दछन् ।
<br>
<br>
संक्षेपले भने क्षेत्र, ज्ञान औ ज्ञेयका कुरा-
<br>
बुझेर तत्त्वले, मेरा भक्त मिल्छन् स्वयम् ममा ।
<br>
<br>
प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
<br>
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् (१९)
<br>
दुवै प्रकृति, जीवात्मा हुन् अनादी भनी बुझ,
<br>
विकार, गुणकी आमा मेरी प्रकृति हुन् सुझ ।
<br>
विकार =. राग, द्वेष आदि
<br>
<br>
कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।
<br>
पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते (२०)
<br>
कार्य, कारण, कर्तामा सर्ग नै बन्छ कारण,
<br>
सुख-दुःखादि भोक्तामा जीवात्मा हुन्छ कारण ।
<br>
सर्ग = प्रकृति । कारण = (बुद्धि, अहङ्कार, मन तथा श्रोत्र, त्वचा,
<br>
रसना, नेत्र, घ्राण एवं वाक्, हस्त, पाद, उपस्थ र गुदा) ।
<br>
कार्य = आकाश, वायु, जल, अग्नि,पृथ्वी तथा शब्द, स्पर्श, रूप, रस
<br>
र गन्ध ।
<br>
<br>
पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
<br>
कारणं गुणसंगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु (२१)
<br>
रही प्रकृतिमैं भोग्छ जीवात्मा सर्गका गुण,
<br>
गुण-सङ्गतले हुन्छ सत्, असत् योनि-सम्भव ।
<br>
सर्ग =. प्रकृति । योनि = जुनी ।
<br>
<br>
उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
<br>
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः (२२)
<br>
भर्ता, भोक्ता, महा–ईश, साक्षी, पथ–प्रदर्शक,
<br>
शरीरस्थित आत्मा नै हो सच्चा परमेश्वर ।
<br>
<br>
य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।
<br>
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते (२३)
<br>
तत्त्वले गुणका साथ माया–पुरुष बुझ्छ जो,
<br>
कर्तव्य–कर्ममा लागे पनि जन्मिन्न फेरि त्यो ।
<br>
<br>
ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।
<br>
अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे (२४)
<br>
देख्दछन् चित्तमा कोही परमेश्वर ध्यानले,
<br>
देख्दछन् ज्ञानले कोही, कोही चैं कर्मयोगले ।
<br>
<br>
अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
<br>
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः (२५)
<br>
कुनै आफू नजानेर सुनी अर्चन गर्दछन्,
<br>
सुन्नमा पोख्त ती मान्छे मृत्यु–संसार तर्दछन् ।
<br>
<br>
यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
<br>
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ (२६)
<br>
विश्वमा जे जति प्राणी, सारा स्थावरजङ्गम ।
<br>
क्षेत्र–क्षेत्रज्ञ संयोगबाट हुन्छन् धनञ्जय ।
<br>
क्षेत्र =. जड प्रकृति, क्षेत्रज्ञ =. चेतन प्रकृति र पुरुष
<br>
<br>