श्रीमद्भगवद्गीता षष्ठ अध्याय: संशोधनहरू बीचको भिन्नता
Content deleted Content added
chapter six |
|||
पङ्क्ति १:
==श्रीभगवानुवाच==
<br>अनाश्रितः कर्मफलं कार्यं कर्म करोति यः ।
<br>स सन्न्यासी च योगी च न निरग्निर्न चाक्रियः ।।१ ।।
<br>भगवानले भन्नु हुन्छ
कर्मफलको आश्रयरहित (कर्म गर्ने बेलामा कुनै कामना नराखी) जसले योग्य तरिकाले काम गर्छ, त्यो नै सन्न्यासी हो । केवल अग्निलाई त्याग गर्ने वा मात्र क्रियालाई त्याग्ने मानिस न सन्नयासी हो न योगी ।
<br>यं सन्न्यासमिति प्राहुर्योगं तं विद्धि पाण्डव ।
<br>न ह्यसन्न्यस्तसङ्कल्पो योगी भवति कश्चन ।। २ ।।
<br>हे पाण्डव, जसलाई सन्न्यास यस्तो भनिन्छ, त्यसैलाई तिमी योग जान । किनभने संकल्पहरुको त्याग नगरीकन कुनै पनि पुरुष योगी हु“दैन ।
<br>आरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
<br>योगारुढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यते ।। ३ ।।
<br>योगमा आरुढ हुन चाहने मननशील पुरुषको लागि योगको प्राप्तिमा कर्म गर्नु नै कारण हो र योगको अनुष्ठान गर्दा गर्दै जब त्यो परिणाम दिने अवस्थामा आउंछ त्यस योगारुढताको कारण सम्पूर्ण संकल्पनको त्याग कारण बन्दछ ।
<br>यदा हि नेन्द्रियार्थेषु न कर्मस्वनुषज्जते ।
<br>सर्व संकल्पसन्न्यासी योगारुढस्तदोच्यते ।।४ ।।
<br>जुन समयमा मानिस इन्द्रिय भोगमा अथवा कमहरु कुनै पनि आसक्त हु“दैन, त्यस समयमा त्यस सन्न्यासीलाई बै संकल्पको अभाव हुन्छ, त्यही सन्न्यासी हो र त्यही योगारुढता हो ।
<br>उद्धरेदात्मनात्मानं नात्मानमवसादयेत् ।
<br>आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः ।।५ ।।
<br>मानिसले आफैंले आफ्नो उद्धार गर्नु पर्छ । आफूलाई अधोगतिमा पुर्याउनु हुंदैन । आफू नै आफ्नो मित्र हो र आफैं नै आफ्नो शत्रु ।
<br>बन्धुरात्मात्मनस्तस्य येनात्मैवात्मना जितः ।
<br>अनात्मनस्तु शत्रुत्वे वर्तेतात्मैव शत्रुवत् ।। ६ ।।
<br>त्यो आफ्नो मित्र हो जसले आफ्ना इन्द्रिय जितेको छ । जसले आफ्नो मन र इन्द्रिय जित्न सक्दैन, उही आफ्नो शत्रु हो ।
<br>जितात्मानः प्रशान्तस्य परमात्मा समाहितः ।
<br>शाीतोष्णसुखदुःखेषु तथा मानापमानयोः ।।७ ।।
<br>जाडो गर्मी, दुख सुख र मान अपमानमा जसको अन्तःकरणका वृत्तिहरु राम्ररी शान्त छन्, यस्तो स्वाधीन आत्मा भएको पुरषमा परमात्मा सदैव सम्यक रुपमा स्थित रहन्छ, कहिले पनि अलग हुंदैन ।
<br>ज्ञानविज्ञानतृप्तात्मा कूटसथो विजितेन्द्रियः ।
<br>युक्त इत्युच्यते योगी समलोष्टाश्मकाञ्चन ।। ८ ।।
<br>जसको अन्तःकरण ज्ञानविज्ञानबाट तृप्त छ, जसको स्थिति अचल, स्थिर र विकाररहित छ जसले इन्द्रियहरुलाई विशेषरुपबाट जितिसकेको छ, जसको दृष्टिमा मट्याङ्ग्रो, ढुंगा, र सुवर्ण एकसमान छ, त्यस्तो योगीलाई युक्त (भगवत्प्राप्त भनिन्छ ।
<br>सुहृन्मित्रार्युदासीनमध्यस्थद्वेष्यबन्धुषु ।
<br>साधुष्वपि च पापेषु समबुद्धिर्विशिष्यते ।।९ ।।
<br>(यस्तो) मानिस सुहृद् (हृदयबाट सहायता गर्ने), मित्र, उदासीन, द्वेषी, बन्धुहरु, धर्मात्माहरु, तथा पापीहरुमा समान दृष्टि भएको योगयुक्त पुरुष अति श्रेष्ठ हो ।
<br>योगी युञ्जीत सततमात्मानं रहसि स्थितः ।
<br>एकाकी यतचित्तात्मा निराशीरपरिग्रह ः ।।१० ।।
<br>(चित्तलाईवशमा राख्न प्रयत्नरत योगीले) मन, इन्द्रिय, र शरीरलाई वशमा राखेर, वासना, र संग्रहरहित भएर एकान्त स्थानमा एक्लै बसेर चित्तलाई (आत्मोपलब्धि गराउने) योग क्रियामा लगाओस् । (यस्तो योगीको आसन कस्तो हुनु पर्छ, यस बारे आउने श्लोकमा बताइएको छ) ।
<br>शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य स्थिरमासनमात्मनः ।
<br>नात्युछि«तं नातिनीचं चैलाजिन कुशोत्तरम् ।।११।।
<br>शुद्ध (पवित्र) स्थानमा कुश, मृगछाला, र वस्त्रलाई एउटामाथि अर्को मिलाएर राखेको आसन अग्लो, होंचो, (बिझाउने वा असजिलो) त्यससंगको जमीनभन्दा अलिकतिमात्र फरक धेरै अग्लो वा खाडल परेको नहोस्, आसन स्थिर होस् ।
<br>तत्रैकाग्रं मनः कृत्वा यतचित्तेन्द्रियक्रियः ।
<br>उपविश्यासने युञ्ज्याद्योगमात्मविशद्धये ।।१२ ।।
<br>त्यस आसनमा बसेर मनलाई एकाग्र गरेर चित्त र इन्द्रियहरुका क्रियालाई वशमा राख्दै <br>अन्तःकरणको शुद्धिका लागि योगाभ्यास गर्नु पर्छ ।
<br>समं कायशिरोग्रीवं धारयन्नचलं स्थिरः ।
<br>सम्प्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकन ।। १३ ।।
<br>शरीर, गर्दन र सिरलाई सीधा र अचल राखेर नाकको अग्रभागमा दृष्टि केन्द्रित गर्नु पर्छ दाया“ बाया“ हेर्ने चञ्चलता नहोस् ।
<br>प्रशान्तात्मा विगतभीर्ब्रह्मचारिव्रतस्थितः ।
<br>मनः संयम्य मच्चित्तो युक्त आसीत मत्परः ।। १४ ।।
<br>ब्रह्मचर्य व्रतमा स्थित भएर भयरहित र राम्रो ढंगले शान्त अन्तःकरणको मनलाई संयत राख्दै मसंग लागेको चित्तले युक्त मेरो परायण भएर स्थित होउ ।
<br>युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी नियतमानसः ।
<br>शान्तिं निर्वाणपरमां मत्संस्थामधिगच्छिति ।। १५
<br>यस प्रकार आफूलाई निरन्तर त्यसै चिन्तनमा लगाउ“दै, संयत मन भएको योगी म भित्र स्थितिरुपी पराकाष्ठा भएको शान्तिलाई प्राप्त गर्दछ ।
<br>नात्यश्नतस्तु योगोद्रस्ति न चैकान्तमनश्नतः ।
<br>नचाति स्प्नशीलस्य जाग्रतो नैव चार्जुन ।। १६ ।।
<br>हे अर्जुन, यस्तो योग धेरै खाने वा भोकै बस्ने, धेरै सुत्ने वा जागा रहने यस्तो कुनै पनि अति <br>गर्नेलाई सिद्ध ह“ुंदैन ।
<br>युक्ताहारविहारस्य युक्तचेष्टस्य कर्मसु ।
<br>युक्तस्वप्नावबोधस्य योगो भवति दुःखहा ।।१७
<br>दुखको नाशक यस्तो योग उचित आहार विहार, कर्ममा उपयुक्त चेष्टा, र उचित शयन र जागरण गर्नेहरुको मात्र सिद्ध हुन्छ ।
<br>यदा विनियतं चित्तमात्मन्येवावतिष्ठते ।
<br>निःस्पृह सर्वकामेभ्यो युक्त इत्युच्यते तदा ।। १८।।
<br>यस प्रकार योगको अभ्यासबाट विशेषरुपले वशमा गरिएको चित्त जुन समयमा परमात्मामा राम्ररी स्थिर हुनजान्छ, विलीन जस्तो हुन जान्छ, त्यस समयमा सम्पूर्ण कामनाहरुबाट रहित पुरुषलाई योगयुक्र भनिन्छ ।
<br>यथा दीपो निवातस्थो नेङ्गते सोपमा स्मृता ।
<br>योगिनो यतचित्तस्य युञ्जतो योगमात्मनः ।। १९ ।।
<br>जसरी निवात स्थानमा दीप (बत्ती) चलदैन । सोही उपमा परमात्माको योग (ध्यान) मा लागेका योगीका स्थिरचित्तको त्यही अवस्था भनिन्छ ।
<br>यत्रोपरमते चित्तं निरुद्धं योगसेवया ।
<br>यत्र चैवात्मनात्मानं पश्यन्नात्मनि तुष्यति ।। २० ।।
<br>योगको अभ्यासले निरुद्ध चित्त जुन अवस्थामा उपराम हुन्छ र जुन अवस्थामा (शुद्धबुद्धि भएपछि) आफूमा परमात्मा देख्छ र आफैंमा सन्तुष्ट हुन्छ–
<br>सुखमात्यन्तिकं यत्तद्बुद्धिग्राहयमतीन्द्रियम् ।
<br>वेत्ति यत्र न चैवायं स्थितश्चलति तत्त्वतः ।। २१ ।।
<br>इन्द्रियहरुबाट अतीत बुद्धिग्राह्य (शुद्ध भएको सूक्ष्म बुद्धिबाट ग्राह्य) जो अनन्त छ, त्यसलाई जुन अवस्थामा अनुभव गर्छ, र जुन अवस्थामा स्थित यो योगी तत्त्वतः परमात्माको यथार्थरुपबाट) विचलित हुंदैन–
<br>यं लब्ध्वा चापरं लाभं मन्यते नाधिकं ततः ।
<br>यस्मिन्स्थितो न दुःखेन गुरुणापि विचाल्यते ।। २२
<br>जुन लाभ (प्रतिफल) प्राप्त गरेर त्यसभन्दा बढी अर्को केही छैन भन्ने मान्दछ अनि जुन अवस्थामा स्थित योगी ठूलै दुखले पनि विचलित हुंदैन–
<br>तं विद्याद्दुःखसंयोगवियोगं योगसञ्ज्ञितम् ।
<br>स निश्चयेन योक्तव्यो योगाद्रनिर्विण्णचेतसा ।। २३ ।।
<br>दुखरुप संसारको संयोगबाट अलग छ, जसलाई योग भनिन्छ त्यसलाई जान्नु पर्छ त्यो योगमा अनिर्विण्ण (दिक्क नमानेको) चित्तले निश्चयपूर्वक युक्त हुनुपर्दछ ।
<br>संकल्पप्रभवान्कामांस्त्यक्त्वा सर्वानशेषतः ।
<br>मनसैवेन्द्रियग्रामं विनियम्य समन्ततः ।। २४ ।।
<br>संकल्प (मानसिक दृढता) को प्रभावले सबै कामनाहरुलाई अशेषरुपमा त्यागेर मनसा इन्द्रिय समुदायलाई सबैतिरबाट नियमित गराएर–
<br>शनैः शनैरुपरमेद्बुद्धया धृतिगृहीतया ।
<br>आत्मसंस्थं मनः कृत्वा न किञ्चिदपि चिन्तयेत् ।। २५ ।।
<br>विस्तारै विस्तारै उपरति प्राप्त गर्दै धैर्ययुक्त बुद्धिद्वारा मनलाई आत्मा(परमात्मा) मा स्थिर गरेर अरु केही पनि चिन्तन गर्नु हुंदैन ।
<br>यतो यतो निश्चरति मनश्चञ्चलमस्थिरम् ।
<br>ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ।। २६
<br>यो अस्थिरत मन जता जता विचलित हुन्छ त्यता त्यताबाट नियममा ल्याएर (हटाएर) आत्मा( परमात्मा) तिर वशमा ल्याउनु पर्छ ।
<br>प्रशान्त मनसं ह्येनं योगिनं सुखमुत्तमम् ।
<br>उपैति शान्तरजसं ब्रह्मभूतकल्मषम् ।। २७
<br>किनभने जसको मन राम्ररी शान्त भएको छ, जो कल्मष(पाप)रहित छ, जसको रजोगुण शान्त भएको छ, यस्ता ब्रह्मभूत योगीले उत्तम आनन्द प्राप्त गर्छ ।
<br>युञ्जन्नेवं सदात्मानं योगी विगतकल्मषः ।
<br>सुखने ब्रह्मसंस्पर्शमत्यन्तं सुखमश्नुते ।। २८
<br>कल्मष समाप्त भएको योगीले यसरी सधैं आत्मालाई (परमात्मामा) युक्त गर्दै सुखपूर्वक ब्रह्मलाई स्पर्श गरेको अनन्त सुख प्राप्त गर्छ ।
<br>सर्वभूतस्थमात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि ।
<br>ईक्षते योगयुक्तात्मा सर्वत्र समदर्शनः ।। २९
<br>योगले युक्त र सर्वत्र समदर्शी योगीले आफूलाई सबै भूतप्राणीमा र सम्पूर्ण भूतप्राणीलाई आफूमा देख्दछ ।
<br>यो मां पश्यति सर्वत्र सर्वं च मयि पश्यति ।
<br>तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति ।। ३०
<br>जसले मलाई सर्वत्र देख्छ र सबै भूतप्राणीलाई ममा देख्दछ, उसका लागि म नष्ट (अदृश्य) छैन र मेरालागि उ नष्ट (अदृश्य) छैन ।
<br>सर्वभूतस्थितं यो मां भजत्येकत्वमास्थितः ।
<br>सर्वथा वर्तमानोद्रपि स योगी मयि वर्तते ।। ३१
<br>जुन मानिसले एकत्वभावमा स्थित भएर सारा भूतप्राणीमा स्थित मलाई भजन गर्छ, त्यस योगीले सबै प्रकार व्यवहार गर्दागर्दै पनि मलाई व्यवहार गरेको हुन्छ ।
<br>आत्मौपम्येन सर्वत्र समं पश्यति यो द्रर्जुन ।
<br>सुखं वा यदि वा दुःखं स योगी परमो मतः ।। ३२
<br>हे अर्जुन, जुन योगीले आफू जस्तै सबै भूतप्राणीलाई देख्छ र सुख वा दुखमा सम छ त्यो परम श्रेष्ठ हुन्छ ।
==अर्जुन उवाच==
<br>योsयं योगस्त्वया साम्येन मधुसूदन ।
<br>एतस्याहं न पश्यामि चञ्चलत्वात्स्थितिं स्थिराम् ।। ३३
<br>हे मधुसूदन, यो जुन योग तपाईंले समभावले बताउनु भयो । मन चञ्चल हुनाले मैले यसको निरन्तरको स्थिरतालाई देख्दिन ।
<br>चञ्चलं हि मनः कृष्ण प्रमाथि बलवद्दृढम् ।
<br>तस्याहं निग्रहं मन्ये वायोरिव सुदुष्करम् ।। ३४
<br>किनभने हे कृष्ण, मन बडो चञ्चल छ, प्रमथन छ, दृढ छ, बलवान् छ, उसलाई वशमा (निग्रह) गर्नु वायुलाई बांध्नु जस्तै दुष्कर मान्दछु ।
==श्रीभगवानुवाच==
<br>असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम् ।
<br>अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते ।। ३५
<br>हे महाबाहो, निःसन्देह, मन चलायमान छ, वशमा ल्याउन कठिन छ, तर हे कौन्तेय अभ्यास र वैराग्यले विस्तारै रत्याउन (पालतू बनाउन) सकिन्छ ।
<br>असंयतात्मना योगो दुष्प्राप इति मे मतिः ।
<br>वश्यात्मना तु यतता शक्योsवाप्तुमुपायतः ।।३६
<br>असंयमीहरुका लागि भने योग दुष्प्राप्य छ । मन संयमीहरुका लागि यत्नद्वारा उपाय गरेर प्राप्त हुनु सहज छ । यस्तो मेरो मत छ ।
==अर्जुन उवाच==
<br>अयतिः श्रद्धयोपेतो योगाच्चलितमानसः ।
<br>अप्राप्य योगसंसिद्धिं कां गति कृष्ण गच्छति ।।३७
<br>हे कृष्ण, जसले श्रद्धा गर्छ तर संयमी छैन, त्यसैले मन योगबाट विचलित हुन गएको छ, <br>यस्ताले योगको सिद्धि प्राप्त नगरेर कुन गति प्राप्त गर्छ ।
<br>कच्चिन्नोभयविभ्रष्टश्छिन्नाभ्रमिव नश्यति ।
<br>अप्रतिष्ठो महाबाहो विमूढो ब्रह्मणः पथि ।। ३८
<br>हे महाबाहो, कदाचित्, त्यो ब्रह्मको पथिक विमूढ र आश्रयरहित मानिस छिन्न भिन्न बादल झैं दुवैतिरबाट भ्रष्ट भएर नष्ट हुने त होइन ?
<br>एतन्मे संशय. कृष्ण छेत्तुमर्हस्यशेषतः ।
<br>त्वदन्यः संशयस्यास्य छेत्ता न ह्युपपद्यते ।।३९
<br>हे कृष्ण, मेरो यस संशयलाई सम्पूर्ण रुपमा छेदन गर्नका लागि तपाईं नै योग्य हुनुहुन्छ । किनभने तपाईं बाहेक मेरो यो संशयलाई समाप्त गर्ने अर्को कोही हुनै सक्दैन ।
==श्रीभगवानुवाच==
<br>पार्थ नैवेह नामुत्र विनाशस्तस्य विद्यते ।
<br>न हि कल्याणकृत्कश्चिद्दुर्गतिं तात गच्छति ।। ४०
<br>हे पार्थ, त्यसको न यस लोकमा विनाश छ, न परलोकमा । किनभने हे प्रिय (अर्जुन) कल्याणको काम गर्ने कुनै पनि मानिसले दुर्गति प्राप्त गर्दैन ।
<br>प्राप्य पुण्यकृतां लोकानुषित्वा शाश्वतीः समाः ।
<br>शुचीनां श्रीमतां गेहे योगभ्रष्टोद्रभिजायते ।। ४१
<br>योगभ्रष्टमानिस पुण्यवान लोक प्राप्त गरेर धेरै समयसम्म त्यहां वास गरेर फेरि शुद्ध आचरणयुक्त श्रीमान्हरुका घरमा राम्ररी जन्म लिन्छ ।
<br>अथवा योगिनामेव कुले भवति धीमताम् ।
<br>एतद्धि दुर्लभतरं लोके जन्म यदीदृशम् ।। ४२
<br>अथवा ज्ञानवान योगीका कुलमा नै कस्तो जन्म लिन्छ भने जुन जन्म लोकमा दुर्लभतर हुन्छ ।
<br>तत्र तं बुद्धिसंयोगं लभते पौर्वदेहिकम् ।
<br>यतते च ततो भूयः संसिद्धौ कुरुनन्दन ।। ४३
<br>त्यहां पूर्वदेहको बुद्धिका संयोग (समत्व बुद्धिका संस्कार) सजिलै प्राप्त गर्छ । अनि हे कुरुनन्दन उसको प्रभावले फेरि योगको सिद्धिका लागि यत्न गर्छ ।
<br>पूर्वाभ्यासेन तेनैव ह्रियते ह्यवशोsपि सः ।
<br>जिज्ञासुरपि योगस्य शब्दब्रह्मातिवर्तते ।। ४४
<br>त्यो (श्रेष्ठ घरमा जन्म लिने योगभ्रष्ट) अवश भएर पूर्वका अभ्यासले नै निःसन्देह (ईश्वरतर्फ) आकर्षित गरिन्छ । र समत्व बुद्धि रुप योगको जिज्ञासु पनि शब्द ब्रह्म (वेदमा भनिएका सकाम कर्म) उल्लंघन गरीदिन्छ ।
<br>प्रयत्नाद्यतमानस्तु योगी संशुद्ध किल्विषः ।
<br>अनेक जन्मसंसिद्धस्ततो याति परां गतिम् ।।४५
<br>तर प्रयत्नपूवृक अभ्यास गर्ने योगी अनेक जन्मका संस्कारले यसै जन्ममा संसि भएर सम्पूर्ण <br>पापरहित भैकन त्यसपछि परमगतिलाई प्राप्त गर्छ ।
<br>तपस्विभ्योsधिको योगी ज्ञानिभ्योsपि मतोsधिकः ।
<br>कर्मिभ्यश्चाधिको योगी तसमाद्योगी भवार्जुन ।। ४६
<br>योगी तपस्वीभन्दा श्रेष्ठ छ, (आत्म कल्याणका लागि प्रयासरत) ज्ञानीभन्दा श्रेष्ठ छ र सकाम कर्म गर्नेहरुभन्दा पनि श्रेष्ठ छ । त्यसैले हे अर्जुन तिमी योगी बन ।
<br>योगिनामपि सर्वेषां मद्गतेनान्तरात्मना ।
<br>श्रद्धावान्भजते यो मां स मे युक्ततमो मतः ।। ४७
<br>सबै योगीहरुमा पनि जुन श्रद्धावान् योगी ममा अन्तरात्माले लागेको छ, मेरो भजन गर्छ, त्यो योगी मलाई परम श्रेष्ठ मान्य छ ।
<big>ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे श्रीकृष्णार्जुनसंवादे आत्मसंयमयोगो नाम षष्ठोsध्यायः ।।</big>
| |||