मैथडोलजीस

परिचय

१.१ शोधको अर्थ

अंग्रेजी शब्द रिसर्च Researchको अर्थ हुन्छ– पुनः खोजी गर्नु, थीसिस Thesis को अर्थ हुन्छ– कुनै अवधारणा प्रस्तुत गर्नु र डिजर्टेशन Dissertation को अर्थ हुन्छ निश्चित बाटोमा हिंड्नु । नेपाली शब्द शोधको अर्थ हुन्छ– परिष्कार गर्नु । संकलित तथ्य, सूचना, जानकारीलाई परिष्कार (शोध) गरेर मात्र अध्ययन प्रतिवेदन तयार गरिन्छ । त्यसैले यसलाई शोध भनिन्छ । शोधमा कुनै तथ्य, घटना, वा सिद्धान्तको बारम्बार खोजी र विश्लेषण गरिएको हुन्छ त्यसैले यसलाई अनुसन्धान पनि भनिन्छ । शोधलाई नै वैज्ञानिक विधि पनि भनिन्छ । जुन विधि प्रयोग गर्दा अध्ययन र विश्लेषण ठोस, विवादरहित र तथ्यपूर्ण हुन्छन् त्यस विधिलाई वैज्ञानिक शोध विधि भनिन्छ । वैज्ञानिक शोध विधिका प्रक्रियाहरु यस प्रकार व्यक्त गर्न सकिन्छ–

१. यस प्रक्रियामा कुनै घटनाको ध्यानपूर्वक र धैर्यपूर्वक निरीक्षण गरिन्छ ।
२. निरीक्षणको साथसाथै वा त्यसको तुरुन्तै पछि अभिनति नराखीकन संक्षिप्त तर सम्पूर्ण रुपमा त्यसको वर्णन गरिन्छ ।
३. यसमा कार्यकारण विश्लेषण गरिन्छ । कुन कारण र कुन परिणाम हो त्यस बारेमा चिन्तन गरिन्छ ।
४.प्रयोगीकरण वैज्ञानिक शोध विधिको प्रमुख प्रक्रिया हो । प्राप्त परिणामहरुलाई पुनः प्रयोग गरेर सत्यापित गर्न सकिन्छ । यद्यपि अर्थशास्त्र र अन्य सामाजिक र व्यावहारिक विषयका चलराशिहरुलाई प्रयोगशालामा ल्याएर नियन्त्रित अवस्थामा प्रयोग गर्न सकिंदैन तर विश्लेषकले चलराशिहरुलाई अनियन्त्रित अवस्थामा नै प्रयोगपूर्ण अध्ययन गर्न सक्छ । उसको अवलोकन दृष्टि वैज्ञानिक जस्तो तटस्थ हुनुपर्छ । वर्तमान निष्कर्षका आधारमा भविष्यवाणी गर्ने आधार पनि प्रयोगले प्रदान गर्छ ।
५. कुनै घटना किन भयो यसको व्याख्या गर्नका लागि एक पूर्वकल्पनाको प्रयोग गर्न सकिन्छ जसलाई प्राक्कल्पना वा हाइपोथिसीस ९जथउयतजभकष्क० भनिन्छ । यदि पूर्वकल्पना अर्थात् घटनाको अनुमान सही छ भने प्रयोग गर्दा त्यो प्रमाणित हुन जान्छ ।
६. कुनै घटनाको तथ्य विश्लेषण गर्ने दुइ प्रमुख प्रविधि छन्– घटनाको पूर्वानुमान गर्ने (निगमन) अथवा ज्ञात तथ्यहरुको आधारमा अज्ञातको विश्लेषण गर्ने (आगमन) । यस प्रकार वैज्ञानिक शोध विधिमा आगमन, निगमन वा दुवै विधिको संयुक्त प्रयोग गरिन्छ ।
७. वैज्ञानिक शोध विधिको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता गणितको प्रयोग गर्नु हो । यदि प्राप्त तथ्यको तहसम्म पुग्न मानवीय ज्ञानेन्द्रिय सक्षम छैनन् भने त्यस अवस्थामा गणितको प्रयोग गर्नु उपयुक्त हुन्छ । आधुनिक अर्थशास्त्रमा गणितको प्रयोगमा वृद्धि हुने एक कारण यही हो ।
८. बाह्य जटिल जगतका अनेक चलराशिलाई अध्ययन गर्न गाह्रो भएकोले त्यसको काल्पनिक प्रतिरुप बनाएर विश्लेषण गरिन्छ । यसलाई मोडेल निर्माण गर्नु भनिन्छ ।
९. वैज्ञानिक शोध विधिको एक महत्त्वपूर्ण विशेषता के भने शोधार्थीको दृष्टिकोण वैज्ञानिक हुनुपर्छ । विस्तृत सोचाईका साथ खोजको भावनालाई हृदयङ्गम गर्नु नै सही दृष्टिकोण हो । पक्षपातरहित भावले निष्कर्ष प्राप्त गर्नु नै वैज्ञानिक दृष्टिकोण हुनु हो ।

१. शोधको उद्देश्य

शोधका तीन मुख्य उद्देश्य हुन्छन्–

१.कुनै घटना किन घटित भयो त्यसको कारण पत्ता लगाउनु
२.घटनाको पूर्वानुमान गर्न सक्नु
३.घटनाहरुमा नियन्त्रण गर्नु

घटनाको अर्थ त्यो प्राकृतिक सत्यता हो जसको बारेमा मानिसलाई रुचि छ । कुनै वस्तुको रंग, गन्ध, मानव व्यवहार, यी सबैमा आउने परिवर्तनलाई नै घटना भनिएको हो । कुनै घटना बुझ्नु भनेको त्यस घटनाको पूर्वानुमान गर्ने क्षमता प्राप्त गर्नु हो । मैले फलानोलाई चिनेको छु भन्नुको अर्थ हो– निश्चित परिस्थितिमा उसले के गर्न सक्छ भन्ने कुरा मैले अनुमान गर्न सक्छु । रुघा रोग बारे मैले जान्दछु भनेको रोगको लक्षण र त्यसलाई कसरी नियन्त्रित गर्न सकिन्छ भन्ने कुरा मलाई जानकारी छ । प्राकृतिक घटना सरल हुन्छ । त्यसैले त्यसको पूर्वानुमान सरल छ । तर अर्थशास्त्र जस्ता सामाजिक र व्यावहारिक विज्ञानहरुको पूर्वानुमान केही जटिल हुन्छ । कुनै मानिसको आय स्तरको अनुमान गर्नु एक जटिल कुरा हो । किनभने यो उसको सामाजिक, वंश परम्परागत, अर्जित आय, शैक्षिक स्तर, विशिष्ट सीप, मानसिक स्तर, आयु संरचना लगायत अनेक कुराहरुमा भर पर्छ । घटनाहरुमा नियन्त्रण वैज्ञानिक विधिको सबभन्दा महŒवपूर्ण उद्देश्य हो । जे जति घटनाहरुमा फंक्शनल सम्बन्ध स्थापित गर्न सकिन्छ ती सबैमा नियन्त्रित अध्ययनका सम्भावनाहरु हुन्छन् । यसको प्रचलित उदाहरण अर्थशास्त्रको माग फंक्शन हो ।

२. अर्थशास्त्रमा शोधका प्रकारहरु

अर्थशास्त्रमा गरिने शोध यस प्रकार छन्

१. मौलिक शोध र प्रायोगिक शोध–

मौलिक शोध भनेको नै ज्ञानको खोजी गर्नु हो । यस्तो शोध कुनै व्यावहारिक समस्याका समाधानको लागि नभइ केवल ज्ञानार्जन गर्ने वा ज्ञानमा वृद्धि गर्ने कामसंग सम्बन्धित छ । यसको प्रमुख उद्देश्य शोधका निष्कर्षलाई सामान्यीकरण गर्नु वा पुरानो सिद्धान्तलाई असत्य सिद्ध गरी नया“ सिद्धान्त प्रतिपादित गर्नु हो । अधिकांश प्राज्ञिक शोध अध्ययनको उद्देश्य सैद्धान्तिक वा मौलिक प्रकारको हुन्छ ।
कुनै सामाजिक घटना के हो, किन भएको हो ? कहां भएको हो ? यस घटनाका कारक तत्व के हुन् ? जस्ता क्षेत्रमा यो शोध केन्द्रित हुन्छ । उदाहरणका लागि माल्थसको जनसंख्या सिद्धान्तको उद्देश्य तत्काल प्रचलित विलियम गोडविनका आशावादी विचारलाई असत्य सिद्ध गर्नु थियो । यस कार्यका लागि उनले विगतका तथ्याङ्क संकलन र विश्लेषण गरी त्यसलाई गणितीय स्वरुपमा परिवर्तन पनि गरे ।
प्रायोगिक शोधलाई व्यावहारिक शोध वा अनुप्रयुक्त शोध भन्न सकिन्छ । यस शोधको उद्देश्य समाजमा देखिएका समस्याहरुको कारण पत्ता लागाई त्यसको समाधानका उपायहरु प्रस्तुत गर्नु हो । अर्का शब्दमा मानिसका व्यावहारिक समस्याहरुको समाधानमा केन्द्रित शोधलाई प्रायोगिक शोध भनिन्छ । संघसंस्थाहरुले संचालन गर्ने शोधहरु यसै प्रकृतिका हुन्छन् । यद्यपि शोधको उद्देश्य अनुरुप शोध मौलिक वा प्रायोगिक हुन सक्छन् तर दुवै एक अर्काका परिपूरक हुन्छन् । व्यावहारिक शोधहरु नया“ सिद्धान्त निर्माणमा सहयोगी हुन्छन् भने सैद्धान्तिक शोधका निष्कर्षले समस्या समाधानका लागि उपकरण प्रदान गर्छन् । आइन्स्टीनको मास इनर्जी रुपान्तरण धेरै समयसम्म सिद्धान्त नै रह्यो तर पछि त्यसैका आधारमा परमाणु बमको प्रयोग सफल भयो ।

२. परिमाणात्मक शोध र गुणात्मक शोध–

यद्यपि सबै शोधहरुमा गुणात्मक र परिमाणात्मक व्याख्या र विश्लेषण हुने गर्छन् तथापि त्यस्ता शोधलाई परिमाणात्मक शोध भनिन्छ जसमा शोध क्षेत्रका विवरणहरुलाई संख्यात्मक जानकारीको रुपमा संकलन र विश्लेषण गर्न सकिन्छ । यस्ता विवरणहरुको औसत, प्रमाप विचलन, सहसम्बन्ध, प्रतिपगमन विश्लेषण, काल श्रेणी विश्लेषण गरेर निष्कर्ष प्राप्त गर्न सकिन्छ । यस्ता शोधमा प्राक्कल्पनाको तथ्याङ्कीय परीक्षण गर्न सकिन्छ । अर्थशास्त्रमा सामान्यतः परिमाणात्मक शोधलाई प्राथमिकता दिइन्छ किनभने यस्ता सूचनाको तालिका, रेखाचित्र, ग्राफ वा अन्य तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । आर्थिक मोडेलिङ्गका लागि पनि संख्यात्मक सूचना नै बढी उपयोगी हुन्छन् । माइक्रो अर्थशास्त्र, म्याक्रो अर्थशास्त्र, राष्ट्रिय आयको नाप, फर्मको सन्तुलन, ज्याला निर्धारण, उत्पादनका सिद्धान्त जस्ता अनेक शोध परिमाणात्मक हुन्छन् ।
ती सबै सूचना जसको निरीक्षण गर्न सकिन्छ तर नाप गर्न सकिंदैन तिनीहरुलाई गुणात्मक तथ्य भनिन्छ । जस्तै सुन्दरता, ईमानदारी, अनुशासन इत्यादि । मानवीय व्यवहारका अनेक क्षेत्र केवल विवरणात्मक वा गुणात्मक हुन्छन् । मानिसले कुनै कुरा मन पराउ“छ, कुनै मन पराउ“दैन, कुनै बढी मन पराउ“छ र कुनै कम मनपराउ“छ । यस्ता सबै शोध गुणात्मक प्रकृतिका हुन्छन् । यद्यपि सबै गुणात्मक शोधमा तथ्याङ्कीय प्रविधिको उपयोग गर्न सकिंदैन तर केही गुणात्मक तथ्यको तथ्याङ्कीय विश्लेषण गर्न सकिन्छ । मध्यिका, बहुलक, कोटि क्रम सहसम्बन्ध, काईवर्ग परीक्षण इत्यादि गुणात्मक विश्लेषण हुन् ।

३. सहसम्बन्ध र कार्यकारण तुलना

दुइ वा दुइभन्दा बढी चलराशिहरु बीचको सम्बन्धलाई सामाजिक र प्राकृतिक शोधहरुमा सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गरिन्छ । केवल दुई चलराशिको सम्बन्धलाई सहसम्बन्ध र दुई भन्दा बढी चलराशिहरुको सम्बन्धलाई आंशिक सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । अन्य चलराशिहरुलाई स्थिर मानेर केवल एउटा चलराशिको सहसम्बन्ध पत्ता लगाउन सकिन्छ । उदाहरणका लागि मागलाई प्रभावपार्ने तत्त्वहरुमा वस्तुको मूल्य, उपभोक्ताको आय, रुचि आदि तत्त्व हुन्छन् । तर अन्य कुराहरुलाई स्थिर मानेर मागलाई मूल्यसंग सम्बन्ध अध्ययन गरिन्छ भने त्यो दुइ चलराशि सहसम्बन्ध हुन्छ । सहसम्बन्धलाई तथ्याङ्कीय वा फंक्शनल सहसम्बन्धको रुपमा व्याख्या गर्न सकिन्छ । सहसम्बन्ध धनात्मक वा ऋणात्मक हुन सक्छ । शून्य सहसम्बन्ध छ भने दुइ चलराशिबीच सम्बन्ध छैन भन्ने बुझिन्छ ।
दुइ चलराशिमा सहसम्बन्ध भएमा दुवैमा कार्यकारण सम्बन्ध पनि स्थापित गर्न सकिन्छ । अर्थात् एउटा चलाराशिलाई स्वतन्त्र र अर्कोलाई आश्रित मान्ने हो भने दुवैमा कार्य कारण सहसम्बन्ध स्थापित हुन्छ । दुईका बीचको सम्बन्ध प्रक्रियालाई नै फंक्शन भनिन्छ । यसैलाई कार्यकारण तुलना पनि भनिन्छ ।
कुनै समस्याको उत्तर उसको कार्यकारण सम्बन्धको आधारमा प्राप्त गरिन्छ । कुनै विशेष व्यवहार, परिस्थिति वा घटना घटित गराउने तŒव के के हुन सक्छन् भन्ने कुराको विश्लेषण नै कार्यकारण शोध हो । कार्यकारण सम्बन्धको व्याख्या गर्ने सरलतम विधि सहसम्बन्ध व्याख्या हो । प्रतिपगमनले दुइ चलराशिहरुमा फंक्शनल सम्बन्ध स्थापित गर्छ ।

क) कार्यकारण अध्ययन र अन्य अध्ययनबीच तुलना– अन्य अध्ययन र कार्यकारण तुलनाबीच अन्तर निम्नलिखित छन्–
१. ऐतिहासिक अध्ययनमा पनि कार्यकारण तुलना गरिन्छ तर त्यसमा विगत घटनाको तुलना हुन्छ भने यस विधिमा वर्तमानको तुलना गरिन्छ ।
२. वर्णनात्मक विधिमा वस्तु स्थिति (स्टेटस) अध्ययन गरिन्छ भने यसमा कार्य र कारणको अध्ययन गरिन्छ ।
३.प्रयोगात्मक विधिमा चलराशिहरुको अध्ययन गर्न नियन्त्रित परिस्थिति निर्माणको प्रयास गरिन्छ तर यस विधिमा नियन्त्रणको प्रयास गरिंदैन त्यसैले यस विधिलाई अनियन्त्रि प्रयोगात्मक शोध पनि भनिन्छ ।
ख) कार्यकारण विधिको आवश्यकता–

१.कार्यकारण सम्बन्ध जान्न प्रयोगात्मक विधि गरिन्छ, जसमा अन्य चलराशि स्थिर र एउटा मात्र परिवर्तनशील हुन्छ । तर सामाजिक घटनाहरुको जटिल परिस्थितिमा अन्य चलराशिहरुलाई स्थिर राख्न वा परिवर्तन गर्न सकिंदैन । कुनै पनि शोधकर्ताले सामाजिक, आर्थिक, पारिवारिक वा मानसिक अवस्था सबैलाई एक साथ परिवर्तन गर्न सक्दैन । यदि कुनै एउटा चलको प्रभाव अध्ययन गर्दा अन्य चलराशिहरुको भिन्नतालाई संगसंगै अध्ययन गरिन्छ भने यस विधिको आवश्यकता पर्छ ।
२. प्रयोगशाला विधि सबै अवस्थामा संभव छैन । जस्तै कुनै समुदायको अध्ययन, दुर्घटना र यसका विभिन्न परिस्थितिको अध्ययन अनियन्त्रित रुपमा मात्र गर्न सकिन्छ । कार बनाउने कारखानाले सांच्चैको मान्छे राखेर दुर्घटना गराउन मिल्दैन ।
३. साम्प्रदायिक संघर्षको अध्ययन गर्न ती सबै परिस्थिति उत्पन्न गर्न मिल्दैन । जे अवस्था छ त्यसैलाई तुलनात्मक अध्ययन गर्ने हो ।
४. मानिसको रोगको अध्ययन गर्न मानिसहरुलाई फेरि बिरामी बनाउन मिलदैन तर वर्तमान अवस्थाबाट विगतका घटनाको विश्लेषण गर्न सकिन्छ । जस्तै, क्रिकेट टीमका ११ जना खेल्नका लागि अन्यत्र गए । भाग लिएका मध्ये नं ३, ५, र ९ नम्बरका खेलाडीहरु बिरामी परे । डाक्टरले अन्य परिस्थिति यथावत राखेर के जान्ने प्रयास गर्छ भने तीन जनाले कुन कुरा यस्तो खाए जुन अरुले खाएनन् । मानौं उनीहरुले आइसक्रीम पनि खाएका रहेछन् भने यसको अर्थ के हो भने आइसक्रीम उनीहरुको रोगको कारण हुन सक्छ । वर्तमान अवस्थाबाट विगतको विश्लेषण गरिने भएकोले यसलाई पश्चोन्मुखी विधि ex-post facto पनि भनिन्छ ।

ग) कार्यकारण विधिका प्रकार– अर्थशास्त्रमा निम्नलिखित कार्यकारण सम्बन्धको अध्ययन गर्न सकिन्छ–
माग र मूल्यको अध्ययन
आय र मागको अध्ययन
उत्पादन र लागतको अध्ययन
आय र शैक्षिक स्तरको सम्बन्ध
मुद्राको मात्रा र क्रयशक्तिको सम्बन्ध
घ) कार्यकारण विधिका चरण

१. कुनै एक परिस्थितिसंग सम्बन्धित तत्वहरुको संकलन, जहां कुनै खास घटना भयो (अन्य तत्वहरु नलिने) ।
२. त्यसै प्रकारको अर्को एक यस्तो विगतको परिस्थिति अध्ययन गर्ने जहां त्यो घटना घटित भएन ।
३. दुवैको तुलना गर्ने
४. निष्कर्ष प्राप्त गर्ने ।

१.२. अर्थशास्त्रमा शोधको क्षेत्र र आवश्यकता

सामाजिक शास्त्रहरुमा एक वैज्ञानिक विषयको रुपमा अर्थशास्त्रको जन्म र विकास भएको २३८ वर्ष मात्र भएको छ । तर नोबेल पुरस्कार जस्तो प्रतिष्ठित पुरस्कार विज्ञान र साहित्य बाहेक केवल एक सामाजिक विषयमा वितरण गरिन्छ, त्यो हो अर्थशास्त्र । आर्थिक पत्रकारितामा विशेष योगदान गरे बापत महेशचन्द्र रेग्मीलाई प्रतिष्ठित म्यागसेसे पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । हिन्दु अर्थशास्त्रको रुपरेखा ग्रन्थ रचना गरे बापत नवराज चालिसेलाई मदन पुरस्कार प्रदान गरिएको छ । यी सबै कुराले अर्थशास्त्रको क्षेत्रमा शोधको महत्त्व र सान्दर्भिकता स्पष्ट हुन्छ । एडम स्मिथको पुस्तक वेल्थ अफ् नेशन्सको प्रकाशनपछि अर्थशास्त्र विभिन्न चरणमा विकसित भएको छ । प्रत्येकलाई अर्थशास्त्रको एक विशिष्ट सम्प्रदाय मान्दै आर्थिक विचारधाराको विश्लेषण गरिन्छ । यस आधारमा स्याम्युल्सनले एडम स्मिथ, जे एस मिल, अल्फ्रेड मार्शल, जे एम केन्स आदिको आर्थिक योगदानलाई अर्थशास्त्रको मूल प्रवाह मानेका छन् । अर्थशास्त्रको विचारधारालाई सम्प्रदाय भनिन्छ । सामान्यतया यी सम्प्रदायलाई वणिकवाद, प्रकृतिवाद, शास्त्रीय (क्लासीकल), नवशास्त्रीय, समाजवादी, संस्थानवादी, उपयोगितावादी, गणितीय, केन्सीयन, केन्सोत्तर, मुद्रावादी, नया शास्त्रीय आदि विभिन्न सम्प्रदायमा विभाजन गरेर आर्थिक विचारधारा तथा सिद्धान्तको अध्ययन गरिन्छ ।
घरेलु प्रबन्धको शास्त्रका रुपमा सुरु भएको यो विषय आज एक विशिष्ट शास्त्र बनेको छ र यसलाई व्यष्टि, समष्टि, वास्तविक, आदर्श, शिक्षा, स्वास्थ्य, वातावरण, ग्रामीण, शहरी इत्यादि शब्दस“ग जोडेर अनेक प्रकारका नया“ विषय वस्तुमाथि शोध गरिएका छन् । यी विषयमध्ये कतिपयले प्रतिष्ठित नोबेल पुरस्कार पनि प्राप्त गरिसकेका छन् । जसको श्रेय अर्थशास्त्रमा गरिने शोधलाई नै जान्छ । आधुनिक अर्थशास्त्रमा नया“ शब्द, नया“ अवधारणा, र भौतिक विज्ञानमा जस्तै जटिल प्रविधिको प्रयोग हुनुमा यस विषयमा हुने गरेको निरन्तर शोध नै प्रमुख कारण हो । विगत पचास वर्षमा सबभन्दा बढी अर्थशास्त्रीय शोध सं.रा.अ.मा भएका छन् र नोबेले पुरस्कारले सबभन्दा बढी पुरस्कृत हुनेमा पनि अमेरिकी अर्थशास्त्रीहरु नै रहेका छन् । यस कुराले अर्थशास्त्रमा गरिने शोधको महत्त्वलाई स्पष्ट गर्छ । अर्थशास्त्रमा निम्नलिखित उद्देश्यका लागि शोध गरिन्छ–

१. पुराना सिद्धान्तहरुको पुष्टि गर्न ।
२. नया“ सिद्धान्त निर्माण गर्न ।
३. सिद्धान्तहरु संशोधन गर्न ।
४.पुराना सिद्धान्तहरुको सान्दर्भिकता परीक्षण गर्न ।
५. सिद्धान्त र व्यवहारमा पाइने विरोधाभास व्याख्या गर्न ।
६. आर्थिक विकासका विविध पक्ष अध्ययन गर्न ।

१.५. विश्वसनीयता र प्रामाणिकता

शोधका लागि शोध तथ्याङ्क संकलन प्राथमिक कार्य हो । तथ्याङ्कलाई प्रस्तुतिकरण र विश्लेषण गर्नु अघि निम्नलिखित कुराहरु माथि विचार गर्नु पर्छ

१. विश्वसनीयता– कुनै शोध निष्कर्ष विश्वसनीय हुनका लागि त्यो वैज्ञानिक आधारमा विश्लेषण र परीक्षण गरिएको हुनुपर्छ । त्यसो भयो भने परिणाम स्थिर र संगत हुन्छन् । यदि शोधबाट प्राप्त परिणाम स्थिर र संगत प्राप्त हुन्छन् भने शोधमा विश्वसनीयता भएको मानिन्छ । यस्ता परिणामहरु भविष्यमा पनि उपयोगी हुन्छन् र अन्य कसैले पनि तिनीहरुको संगतता परीक्षण गर्न सक्छ । शोध परिणामको विश्वसनीयतालाई प्रभावित पार्ने सबभन्दा प्रमुख तत्व त्यसको मापन हो । यदि माप विश्वसनीय छ भने प्राप्त तथ्याङ्कको विश्वसनीयता हुन्छ । विश्वसनीय तथ्याङ्कहरुमा उचित प्रविधिहरुको प्रयोग गर्न सकिन्छ यसले परिणाम शुद्ध र वास्तविक प्राप्त हुन्छन् । जसलाई पुनः पुनः परीक्षण गर्दा पनि संगत परिणाम प्राप्त भइरहन्छन् यसका साथै यी परिणामहरु जुनसुकैले परीक्षण गरेर प्रामाणिकता सिद्ध गर्न सक्छ ।

कुनै पनि शोध निष्कर्ष त्यसबेलासम्म उपयोगी मानिंदैन जसबसम्म त्यसका निष्कर्षको विश्वसनीयता प्रमाणित हु“दैन । विश्वसनीयताका निम्नलिखित तीन आधार हुन्छन्
क. स्थिरता– अहिले प्राप्त गरिएको निष्कर्षमा स्थिरता हुनु पर्छ । आज निकालिएका निष्कर्ष भविष्यमा पनि त्यही हुनु पर्छ । यदि अहिले निकालिएका निष्कर्ष भविष्यका लागि उपयोगी हु“दैनन् भने शोधको औचित्य हराउ“छ ।
ख.संगतता– एउटाले निकालेको निष्कर्ष उ आफैंले फेरि प्रयोग गर्दा वा अरु कसैले त्यसबारेमा प्रयोग गर्दा एउटै निष्कर्ष प्राप्त हुनु पर्छ । फरक फरक निष्कर्ष प्राप्त भए भने परिणामलाई संगत भनिंदैन ।
ग. पुनः परीक्षणीयता– कुनै एउटाले जुन निष्कर्ष प्राप्त गरेको छ, ऊ आफैंले पुनः परीक्षण गर्न अथवा अर्काले त्यस परीक्षणलाई दोहोर्याएर निरीक्षण गर्न सक्ने हुनुपर्छ । आफैंले दोहोर्याएर प्रयोग गर्न नसक्ने वा अर्काले प्रयोगलाई पुनः परीक्षण गर्न नसक्ने भएमा त्यसलाई वैज्ञानिक शोध भनिंदैन । मनोविज्ञानलाई विज्ञानको दर्जा प्राप्त हुने कारण प्रयोगहरुको पुनः परीक्षणीयता नै हो ।

विश्वसनीयताको जाच

शोध निष्कर्षको विश्वसनीयता जा“च गर्न शोध वैज्ञानिकहरुले निम्नलिखित विधिहरु प्रतिपादन गरेका छन्
१. परीक्षण पुनः परीक्षण विधि– यदि कुनै परीक्षणलाई निश्चित समयान्तरालमा पुनः सम्पन्न गरिन्छ र त्यस पछि प्राप्त परिणामलाई पहिलेको परिणाम, आवृत्ति, निष्कर्ष इत्यादिसंग तुलना गरिन्छ तथा यसरी तुलना गर्दा समयान्तराल, प्रयोगको विधि, आवृत्ति, र मापनका स्केल इत्यादिलाई ध्यानमा राख्दै दुवैका निष्कर्ष र चलराशिहरुका सहसम्बन्ध गणना गरिन्छ । यसरी सहसम्बन्ध गणना गर्दा परीक्षण र पुनः परीक्षणका निष्कर्षमा उच्चस्तरीय सहसम्बन्ध प्राप्त हुन्छ भने शोध निष्कर्षलाई विश्वसनीय भनिन्छ । यसरी गरिएको परीक्षणलाई विश्वसनीयता गुणांक भन्ने चलन छ । यदि निश्चित एकाईद्वारा एउटै प्रयोगलाई बारम्बार परीक्षण गर्दा निष्कर्षमा संगतता रहन्छ भने परिणामलाई विश्वसनीय मानिन्छ । यसको विपरीत परस्पर विरोधाभासी परिणामा प्राप्त भएमा निष्कर्ष विश्वसनीय हु“दैनन् ।
२. वैकल्पिक स्वरुप विधि– विश्वसनीयता परीक्षण गर्ने अर्को तरीका के भने एउटै प्रयोगलाई वैकल्पिक वा समानान्तर तरीकाले सम्पन्न गर्ने । अलग अलग विधिबाट प्राप्त भएका अलग अलग परिणामको सापेक्षिक तुलना गर्ने । यदि मापन र साधन इत्यादिको सापेक्षतामा दुवै परिणाममा उच्चस्तरीय सहसम्बन्ध देखिन्छ भने परिणाम विश्वसनीय मानिन्छ ।
३. अर्ध विभाजन विधि– यस विधिमा समान प्रतिदर्शहरुमा वैकल्पिक परीक्षणहरु गरिंदैन बरु परीक्षण प्रतिदर्शलाई आधा आधा गरी दुइ भागमा विभाजन गरिन्छ । यस पछि प्रत्येक उपविभागमा <br अलग अलग सोही परीक्षण दोहोर्याइन्छ । अनि प्रत्येक उपविभाजनको निष्कर्ष अध्ययन गरिन्छ । र प्रत्येक उप विभाजनका परीक्षणको निष्कर्षलाई समग्रका परीक्षणको निष्कर्षसंग तुलना गरिन्छ । यदि प्रत्येक उपविभाजनको निष्कर्ष र समग्रको निष्कर्ष आपसमा मल्छि भने त्यस निष्कर्षलाई विश्वसनीय भनिन्छ । संक्षेपमा, शोध निष्कर्षको विश्वसनीयता शोधको विश्लेषणका लागि गरिएको प्रविधिमा भर पर्दछ ।

प्रामाणिकता

जुन कुराको शोध गरिन्छ त्यसको माप कति वैज्ञानिक र स्तरीय छ यसलाई प्रामाणिकताको आधारमा मूल्याङ्कन गरिन्छ । शोध निष्कर्ष प्रामाणिक हुन प्रयोग गरिएका उपकरण र नापहरु नै प्रामाणिक, र विश्वसनीय हुनु पर्छ । अप्रामाणिक उपकरण, प्रविधि र नापहरुले प्राप्त गरिएका निष्कर्ष प्रामाणिक हुन सक्दैनन् । उदाहरणका लागि कुनै मानिसको लम्बाई साढे तीन हात छ भन्नु भन्दा १६० से.मी. भन्नु बढी प्रामाणिक हुन्छ । त्यसै गरी औसत मानका लागि मध्यिका वा बहुलकको तुलनामा मध्यक बढी प्रामाणिक मानिन्छ । प्रामाणिकताको जाच गर्नु अघि तथ्याङ्कका बारेमा निम्नलिखित विचार गर्नु पर्छ

क) तिनीहरु वर्तमान शोधको उद्देश्य अनुरुप छन् कि छैनन्
ख) तथ्याङ्कमा निष्पक्षताको मात्रा कति छ
ग) तिनीहरुमा प्रयोग गरिएको समयावधि उचित छ कि छैन
घ) नापको एकाई र गणना प्रविधि वैज्ञानिक छ कि छैन

प्रामाणिकताको जाच

प्रामाणिकता जाच गर्न शोध वैज्ञानिकहरुले प्रतिपादन गरेका विधहरु यस प्रकार छन्
१.तार्किकता– कुनै क्षेत्रको विद्वानद्वारा जुन सिद्धान्त प्रतिपादित गरिएको छ त्यसै सिद्धान्तको आधारमा शोध निष्कर्षहरु जा“च गरिएका छन् भने त्यसलाई तार्किक प्रामाणिकता भनिन्छ । कुनै प्रामाणिक सिद्धान्तबाट जा“च गरिएको निष्कर्ष पनि प्रामाणिक छ त्यसैले सामान्यतः स्वीकार्य छ भन्ने मानिन्छ ।
२. विशेषज्ञहरुबाट स्वीकृत–यदि धेरै जना विशेषज्ञले कुनै निष्कर्षलाई विभिन्न दृष्टिकोणले अध्ययन गरी त्यो प्रामाणिक छ भन्ने निष्कर्ष प्रदान गर्छन् भने त्यस निष्कर्षको प्रामाणिकता स्थापित हुन्छ । उदाहरणका लागि कुनै भवन निर्माण गर्दा इञ्जिनीयर, सिकर्मी, डकर्मी आदिले आआफ्नो विचारले त्यसलाई प्रमाणित गर्छन् । यसरी भवनको प्रामाणिकतामा सबैको सामूहिक योगदान हुन्छ ।
३. स्वतन्त्र मापदण्ड– कुनै निष्कर्षलाई विभिन्न, स्वतन्त्र र अलग अलग मापदण्डहरुको आधारमा परीक्षण गर्दा यदि एउटै परिणाम प्राप्त भयो अथवा उच्चतम सहसम्बन्ध निर्धारित भयो भने निष्कर्षलाई प्रामाणिक भन्नु पर्दछ । सामान्तः त्यस अर्थशास्त्रीय सिद्धान्तलाई स्वीकार गरिन्छ जुन शाब्दिक विवरण, तालिकामा प्रस्तुतिकरण र रेखाचित्रीय व्याख्या यी सबैबाट प्रमाणित हुन गर्छ ।

१.६.सामाजिक विज्ञान र प्राकृतिक विज्ञान

ज्ञानार्जन सम्बन्धित सबै विषयलाई दुइभागमा विभाजन गरिन्छ– प्राृकतिक विज्ञान र मानवीय विज्ञान ।

१. प्राकृतिक विज्ञान–जुन विज्ञानले प्रकृति र यससंग सम्बन्धित घटनाहरुमा कारण र परिणामको विश्लेषण गर्छ त्यसलाई प्राकृतिक विज्ञान भनिन्छ । जस्तै– भूगोल, भौतिक विज्ञान, रसायन विज्ञान, खगोलशास्त्र इत्यादि ।
२. मानव विज्ञान– मानवीय व्यवहारको अध्ययन गर्ने विज्ञानलाई मानव विज्ञान भनिन्छ । यसलाई तीन भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ–

क) सामाजिक विज्ञान– यस्ता विषयहरु जसमा मानवीय व्यवहारलाई सामाजिक दृष्टिकोणले अध्ययन गरिन्छ तिनीहरुलाई सामाजिक विज्ञान भनिन्छ । यद्यपि प्रत्येक मानव विज्ञानको व्यक्तिगत र सामाजिक पक्ष हुने गर्छ तथापि यस अन्तर्गत मुख्यतः अर्थशास्त्र, इतिहास, समाजशास्त्र, शिक्षा जस्ता विषयहरु ।
ख) व्यक्तिगत विज्ञान– यस्ता विषयहरु जसमा व्यक्तिगत मानवीय व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ, सामाजिक पक्षको होइन, तिनीहरुलाई व्यक्तिगत विज्ञान भनिन्छ । यस अन्तर्गत मुख्यतः मानव शरीर विज्ञान र मनोविज्ञान जस्ता विषयहरु पर्दछन् ।
ग) व्यावहारिक विज्ञान– ती सबै विज्ञान जुन मानवीय व्यवहारका सामान्य, अतिसामान्य र अधिसामान्य पक्षसंग सम्बन्धित हुन्छन्, लाई व्यावहारिक विज्ञान भनिन्छ । शिक्षा, मनोविज्ञान,

सामाजिक मनोविज्ञान, ज्ञानशास्त्र, मानव संसाधन व्यवस्थापन जस्ता विषयहरु व्यावहारिक विज्ञान हुन् । अर्थशास्त्रको त्यो विभाग जसमा मुख्यतः मानवीय व्यवहारको अध्ययन गरिन्छ त्यसलाई व्यावहारिक अर्थशास्त्र भनिन्छ । केही उदाहरणहरु यस प्रकार छन्

क) मागको सिद्धान्त
ख) उपयोगिताको सिद्धान्त
ग) उपभोगको मनोवैज्ञानिक नियम
घ) बचतको सिद्धान्त
ङ) श्रमको पूर्ति रेखा
च) नाफाको सिद्धान्त
छ) मुद्राको परिमाण सिद्धान्त, इत्यादि ।

यद्यपि प्राकृतिक विज्ञान र सामाजिक विज्ञान दुवैमा वैज्ञानिक विधिको प्रयोग गरिन्छ तथापि प्राकृतिक र सामाजिक विज्ञानमा केही आधारभूत अन्तरहरु छन् । यो अन्तर तिनीह्रुको नियन्त्रित प्रयोग र एक चलराशि मान्यतामा आधारित छ ।

१.७.अर्थशास्त्रमा विधि प्रणालीका चरण

शोध (अनुसन्धान) एक सुव्यवस्थित प्रक्रिया भएकोले यसलाई क्रमबद्ध र चरणगत रुपमा सम्पन्न गर्नु पर्दछ । शोधका चरणहरुलाई मुख्यतः निम्नलिखित प्रकारले वर्गीकरण गर्न सकिन्छ–

१. समस्या चयन– शोधको शीर्षक छनौट गर्नु
२. प्राक्कल्पना निर्माण
३. शोध प्रस्ताव लेखन– शोधको प्रारम्भिक रुपरेखा शोध समितिलाई प्रस्तुत गर्नु
४. शोध तथ्याङ्क संकलन– शोध विषयसंग सम्बन्धित गुणात्मक र परिमाणात्मक जानकारी संकलन गर्नु
५. शोधको रुपरेखा र विधि
६. तथ्य र सूचनाको संकलन
७. संकलित सामग्रीको विश्लेषण र व्याख्या
८. निष्कर्ष र सामान्यीकरण
९. प्राक्कल्पना परीक्षण
१०. प्रतिवेदन लेखन– औपचारिक रुपमा मस्यौदा लेखन (संशोधन, साफी गर्नु) र अन्तिम रुप दिनु ।
प्राप्त ज्ञानको तथ्य परीक्षण गर्न, ज्ञानलाई अद्यावधिक गर्न, सान्दर्भिकता परीक्षण गर्ने एक मात्र विधि शोध पद्धति हो । कौटिलीय अर्थशास्त्रमा आन्वीक्षिकीलाई यस प्रकार परिभाषित गरिएको छ– यस विद्याले सबै विद्यालाई प्रकाशित गर्छ, सबै समस्याहरुको समाधानका लागि उपकरण र सिद्धान्त प्रदान गर्छ । यसबाट शोध विज्ञान सबै विज्ञानहरुको पनि विज्ञान हो भन्ने स्पष्ट हुन्छ ।

सन्दर्भ सूची

केर्लिंंगर एफ एन, सन् १९७३, फाउन्डेशन अफ बिहेभरल रिसर्च, वाशिंगटन ः होल्ट रिनहार्ट एन्ड विन्स्टन । ज्ञवाली, बाबु राम, सन् २०११, मेथोडोलोजीकल इस्युज इन ओरिएन्टल इकोनोमिक्स, स्वतन्त्रता १(१) बुटवल ः डेमोक्रेट टीचर्स एसोसिएशन अफ् बुटवल मल्टिपल क्याम्पस । पाउपर, कार्ल, सन् १९६३, कन्जेक्चर्स एन्ड रेफुटेशन्स, द ग्रोथ अफ साइन्टिफिक नोलेज । राय, पारसनाथ, सन् १९९१, अनुसन्धान परिचय, आगरा ः लक्ष्मीनारायण अग्रवाल । रेग्मी, दानराज, वि.सं.२०६९, पाश्चात्य अनुसन्धान पद्धतिको रुपरेखा, अनुसन्धान प्रकाश, बसन्तपुर ः नेपाल संस्कृत विश्वविद्यालय । विद्याभूषण, एस सी, सन् २००२, द हिस्ट्री अफ इन्डियन लजिक– एन्शेन्ट, मेडिएभल, एन्ड मोडर्न स्कूल्स, देल्ही ः मोतीलाल बनारसीदास ।