महाभारत खण्ड ४

कृपाचार्य तथा द्रोणाचार्य को कथा

गौतम ऋषि को पुत्र को नाम शरद्वान थियो। उनको जन्म बाणों संग भएको थियो। उनलाई वेदाभ्यास मा जरा पनि रुचि थिएन र धनुर्विद्या देखि उनलाई अत्यधिक लगाव थियो। उनि धनुर्विद्या मा यति निपुण हो गये कि देवराज इन्द्र उन लेभयभीत रहन लगे। इन्द्र ले उनलाई साधना देखि डिगाने को लागि नामपदी नामक एक देवकन्या को उनको नजिकै भेज दिए। उन देवकन्या को सौन्दर्य को प्रभाव ले शरद्वान यति कामपीडित हुये कि उनको वीर्य स्खलित हो गरेर एक सरकंडे मा आ गिरा। त्यो सरकंडा दुइ भागहरु मा विभक्त भयो जसमध्ये एक भाग ले कृप नामक बालक उत्पन्न भयो र दोश्रो भाग ले कृपी नामक कन्या उत्पन्न भए। कृप पनि धनुर्विद्या मा आफ्नो पिता को समान नै पारंगत हुये। भीष्म जी ले इन्हीं कृप को पाण्डवों र कौरवों को शिक्षा-दीक्षा को लागि नियुक्त गरे र उनि कृपाचार्य को नाम ले विख्यात हुये।

कृपाचार्य को द्वारा पाण्डवों तथा कौरवों को प्रारंभिक शिक्षा समाप्त भएको पश्चात् अस्त्र-शस्त्रों को विशेष शिक्षा को लागि भीष्म जी ले द्रोण नामक आचार्य को नियुक्त गर्यो। यिनी द्रोणाचार्य जी को पनि एक विशेष कथा हो। एक पल्ट भरद्वाज मुनि यज्ञ गरिहेका थिए। एक दिन उनि गंगा नदी मा स्नान गरिहेका थिए। वहाँ मा उनले घृतार्ची नामक एक अप्सरा को गंगा स्नान गरेर निकलते हुये देख लिया। उन अप्सरा को देख गरेर उनको मन मा काम वासना जागृत भए र उनको वीर्य स्खलित भयो जसलाई उनले एक यज्ञ पात्र मा रख दिए।

कालान्तर मा त्यसै यज्ञ पात्र देखि द्रोण को उत्पत्ति भए। द्रोण आफ्नो पिता को आश्रम मा नै रहते हुये चारै वेदों तथा अस्त्र-शस्त्रों को ज्ञान मा पारंगत हो गये। द्रोण संग प्रषत् नामक राजा को पुत्र द्रुपद पनि शिक्षा प्राप्त गरिहेका थिए तथा दुवै मा प्रगाढ मैत्री भयो।

उन्हीं दिनहरु माशुराम आफ्नो समस्त सम्पत्ति को ब्राह्मणहरुमा दान गरेर को महेन्द्राचल पर्वत मा तप गरिहेका थिए। एक पल्ट द्रोण उनको नजिकै पहुँचे र उन लेदान दिनहरु अनुरोध गर्यो। यस मा परशुराम बोले, “वत्स! तिमी विलम्ब देखि आये हो, मैले त आफ्नो सबै केहि पहिले देखि नै ब्राह्मणहरुलाई दान मा दे हालएको छ । अब मेरो नजिकै केवल अस्त्र-शस्त्र नै शेष बचे छन्। तिमी चाहो त उनलाई दान मा ले सकते हो।” द्रोण यही त चाहते थिए अतः उनले कहा, “हे गुरुदेव! तपाईंको अस्त्र-शस्त्र प्राप्त गरेर को मलाई अत्यधिक प्रसन्नता होगी, किन्तु तपाईं को मलाई यिनी अस्त्र-शस्त्रों को शिक्षा-दीक्षा देनी हुनेछ तथा विधि-विधान पनि बतान हुनेछ।” यस प्रकार परशुराम को शिष्य बनएर द्रोण अस्त्र-शस्त्रादि सहित समस्त विद्याहरु को अभूतपूर्व ज्ञाता हो गये।

शिक्षा प्राप्त गर्न को पश्चात द्रोण को विवाह कृपाचार्य को बहिनी कृपी संग भयो। कृपी देखि उनको एक पुत्र भयो। उनको उन पुत्र को मुख देखि जन्म को समय अश्व को ध्वनि निकली यसैले उनको नाम अश्वत्थामा राखियो। कुनै प्रकार को राजाश्रय प्राप्त न भएको कारण द्रोण आफ्नो पत्नी कृपी तथा पुत्र अश्वत्थामा संग निर्धनता संग रहइरहेका थिए। एक दिन उनको पुत्र अश्वत्थामा दूध पीने को लागि मचल उठयो किन्तु आफ्नो निर्धनता को कारण द्रोण पुत्र को लागि गाई को दूध को व्यवस्था न गरेर सके। अकस्मात् उनलाई आफ्नो बाल्यकाल को मित्र राजा द्रुपद को स्मरण हो आयो जुन कि पाञ्चाल देश को नरेश बन चुके थिए। द्रोण ले द्रुपद को नजिकै गएर कहा, “मित्र! म तुम्हारा सहपाठी रहिसकेको हूँ। मलाई दूध को लागि एक गाई को आवश्यकता हो र तुम लेसहायता प्राप्त गर्ने अभिलाषा लिएर म तिम्रो नजिकै आयो हूँ।” यस मा द्रुपद आफ्नो पुरानी मित्रता को भूलकर तथा स्वयं को नरेश भएको अहंकार को वश मा आएर द्रोण मा बिगड उठे र कहा, “तिमीलाई मलाई आफ्नो मित्र बताते हुये लज्जा हैन आती? मित्रता केवल समान वर्ग को मान्छेमें हुन्छ, तिमी जस्तै निर्धन र म जस्तै राजा मा हैन।”

अपमानित भएर द्रोण वहाँ देखि फर्किए र कृपाचार्य को घर गुप्त रूप ले रहन लगे। एक दिन युधिष्ठिर आदि राजकुमार जब बल खेलइरहेका थिए त उनको बल एक कुएँ मा जा गिरी। उधर देखि गुजरते हुये द्रोण देखि राजकुमारों ले बल को कुएँ देखि निकालन लिये सहायता माँगी। द्रोण ले कहा, “यदि तिमी मान्छे मेरो तथा मेरो परिवार को लागि भोजन को प्रबन्ध करो त म तुम्हारा बल निकाल दूँगा।” युधिष्ठिर बोले, “देव! यदि हाम्रो पितामह को अनुमति हुनेछ त तपाईं सदा को लागि भोजन पा सकेंगे।” द्रोणाचार्य ले तत्काल एक मुट्ठी सींक लिएर उसलाई मन्त्र देखि अभिमन्त्रित गरे अझ एक सींक देखि बल को छेंड्यो। फेरि दोश्रो सींक देखि बल मा फँ लेसींक को छेंड्यो। यस प्रकार सींक देखि सींक को छेदते हुये बल को कुएँ देखि निकाल दिए।

इस अद्भुत प्रयोग को विषय मा तथा द्रोण को समस्त विषयहरु मा प्रकाण्ड पण्डित भएको विषय मा ज्ञात भए पछि भीष्म पितामह ले उनलाई राजकुमारों को उच्च शिक्षा को नियुक्त गरेर राजाश्रय मा ले लिया र उनि द्रोणाचार्य को नाम ले विख्यात हुये।

स्रोत

सुखसागर को सौजन्य से

बाहिरी कडिहरु

• वेद-पुराण - यहाँ चारै वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरु लाई यहाँ सुना पनि जान सक्छ।
• महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृत मा उपलब्ध छ।
• ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदि मा सम्यक जानकारी
• वेद एवं वेदांग - आर्य समाज, जामनगर को जालघर मा सबै वेद एवं उनको भाष्य दिये भएका छन्।
• जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार
• वेद-विद्या_डट_कम