महाभारत खण्ड २१

दुर्योधन वध र महाभारत युद्ध को समाप्ति

चित्र:Duryodhna vadh.jpg

भीमसेन द्वारा दुर्योधन को वध

दुर्योधन को प्राय: सारा सेना युद्ध मा मारी गयी थियो। अन्ततोगत्वा उनको भीमसेन संग युद्ध भयो। उनले पाण्डव-पक्ष को पैदल आदि बहुत- लेसैनिकहरु को वध गरेर भीमसेन मा धावा गर्यो। उन समय गदा देखि प्रहार गरदै दुर्योधन को अन्य साना भाइ पनि भीमसेन को नै हात ले मारे गये आफ्नो राजा दुर्योधन को यस्तो दशा देखेर र आफ्नो पिता द्रोणाचार्य को मृत्यु को स्मरण गरेर अश्वत्थामा अधीर भयो। छुप गरेर त्यो पांडवहरु को शिविर मा पुगयो र घोर कालरात्रि मा कृपाचार्य तथा कृतवर्मा को सहायता देखि पांडवहरु को बचे हुये वीर महारथियहरुलाई मार हालयो। केवल यही हैन, उनले पांडवहरु को पाँचों पुत्रहरु को सिर पनि अश्वत्थामा ले काट डाले। अश्वत्थामा को यस कुकर्म को सबै ले निंदा को यहाँ सम्म कि दुर्योधन सम्म को पनि यो राम्रो हैन लागयो।

पुत्रहरु को हत्या देखि दुखी द्रौपदी विलाप गर्न लगी। उनको विलाप को सुन गरेर अर्जुन ले उन नीच कर्म हत्यारे ब्राह्मण को सिर को काट हालने प्रतिज्ञा गर्यो। अर्जुन को प्रतिज्ञा सुन अश्वत्थामा भाग निकला। श्रीकृष्ण को सारथी बनाएर एवं आफ्नो गाण्डीव धनुष लिएर अर्जुन ले उनको पीछा गर्यो। अश्वत्थामा को कहीं पनि सुरक्षा हैन मिली त भय को कारण उनले अर्जुन मा ब्रह्मास्त्र को प्रयोगएर दिए। अश्वत्थामा ब्रह्मास्त्र को चलान त जानता थियो मा उसलाई लौटाना हैन जानता थियो।

उस अति प्रचण्ड तेजोमय अग्नि को आफ्नो ओर आता देख अर्जुन ले श्रीकृष्ण देखि विनती गर्यो, “हे जनार्दन! तपाईं नै यस त्रिगुणमयी श्रृष्टि को रचने वाला परमेश्वर छन्। श्रृष्टि को आदि र अन्त मा तपाईं नै शेष रहछन। तपाईं नै आफ्नो भक्तजनों को रक्षा को लागि अवतार ग्रहण गर्छन। तपाईं नै ब्रह्मास्वरूप हो रचना गर्छन, तपाईं नै विष्णु स्वरूप हो पालन गर्छन र तपाईं नै रुद्रस्वरूप हो संहार गर्छन। तपाईं नै बतानुहोस कि यो प्रचण्ड अग्नि मेरी ओर कहाँ देखि आ रही छ र यसले मेरी रक्षा कसरि होगी?”

श्रीकृष्ण बोले, “है अर्जुन! तिम्रो भय देखि व्याकुल भएर अश्वत्थामा ले यो ब्रह्मास्त्र तिमी मा छोडएको छ । यस ब्रह्मास्त्र देखि तिम्रो प्राण घोर संकट मा छ। त्यो अश्वत्थामा यसको प्रयोग त जानता छ किन्तु यसको निवारण देखि अनभिज्ञ छ। यसले बचने को लागि तिमीलाई पनि आफ्नो ब्रह्मास्त्र को प्रयोगएरना हुनेछ किन कि अन्य कुनै अस्त्र देखि यसको निवारण हैन हो सकता।”

श्रीकृष्ण को यस मंत्रणा को सुनेर महारथी अर्जुन ले पनि तत्काल आचमन गरेर आफ्नो ब्रह्मास्त्र छोड दिए। दुवै ब्रह्मास्त्र परस्पर भिड गये र प्रचण्ड अग्नि उत्पन्न भएर तिनै लोकहरुलाई तप्त गर्न लगी। उनको लपटों भन्दा सारा प्रजा दग्ध होने लगी। यस विनाश को देखेर अर्जुन ले दोंनों ब्रह्मास्त्रहरुलाई लौटा गरेर शान्त गर्‍यो र झपट गरेर अश्वत्थामा को पकड गरेर बाँध लिया। श्रीकृष्ण बोले, “हे अर्जुन! धर्मात्मा, सोये हुये, असावधान, मतवाले, पागल, अज्ञानी, रथहीन, स्त्री तथा बालक को मारना धर्म को अनुसार वर्जित छ। यसले धर्म को विरुद्ध आचरण गरेको छ, सोये हुये निरपराध बालकों को हत्या को छ। जीवित रहेगा त पुनः पाप गर्नेछ। अतः तत्काल यसको वध गरेर र यसको कटा भयो सिर द्रौपदी को अगाडी राखएर आफ्नो प्रतिज्ञा पूरी करो।”

श्रीकृष्ण को यिनी शब्दहरु लाई सुनने पछि पनि धीरवान अर्जुन को गुरुपुत्र मा दया नै आएको र उनले अश्वत्थामा को जीवित नै शिविर मा ले गएर द्रौपदी को अगाडी उपस्थित गर्यो। पशु को तरिका बँधे हुये गुरुपुत्र को देख गरेर ममतामयी द्रौपदी को कोमल हृदय पिघल गया। उनले गुरुपुत्र को नमस्कार गरे र उसलाई बन्धनमुक्त गर्न को लागि अर्जुन देखि कहा, “हे आर्यपुत्र! यो गुरुपुत्र तथा ब्राह्मण छन्। ब्राह्मण सदा पूजनीय हुन्छ र उनको हत्या गर्न पाप छ। तपाईंले यिनको पिता नै यिनी अपूर्व शस्त्रास्त्रहरुको ज्ञान प्राप्त गरेको छ। पुत्र को रूप मा आचार्य द्रोण नै तपाईंको सम्मुख बन्दी रूप मा खडे छन्। यिनीहरुका वध गर्न देखि यिनको माता कृपी मेरी तरिका नै कातर भएर पुत्र शोक मा विलाप करेगी। पुत्र ले विशेष मोह भएको कारण नै त्यो द्रोणाचार्य संग सती भएन। कृपी को आत्मा निरन्तर मलाई कोसेगी। यिनको वध गर्न देखि मेरो मृत पुत्र लौट गरेर त हैन आ सकते! अतः तपाईं यिनलाई मुक्त गरेर दीजिये।”

द्रौपदी को यिनी न्याय तथा धर्मयुक्त वचनहरुलाई सुन गरेर सबै ले उनको प्रशंसा को किन्तु भीम को क्रोध शान्त भएन। यस मा श्रीकृष्ण ले कहा, “हे अर्जुन! शास्त्रहरु को अनुसार पतित ब्राह्मण को वध पनि पाप छ र आततायी को दण्ड न दिन पनि पाप छ। अतः तिमी त्यहि करो जुन उचित छ।” उनको कुरा को समझ गरेर अर्जुन ले आफ्नो तरवार ले अश्वत्थामा को सिर को केश काट डाले र उनको मस्तक को मणि निकाल ली। मणि निकल जाने देखि त्यो श्रीहीन भयो। श्रीहीन त त्यो त्यसै क्षण भएको थियो जब उनले बालकों को हत्या गरेको थियो किन्तु केश मुंड जाने र मणि निकल जाने देखि त्यो र पनि श्रीहीन भयो र उनको सिर झुक्यो। अर्जुन ले उसलाई त्यसै अपमानित अवस्था मा शिविर भन्दा बाहिर निकाल दिए।

अश्वत्थामा को अपमानित गरेर शिविर देखि निकाल दिन को पश्चात सारा पाण्डव आफ्नो स्वजनहरुलाई जलदान गर्न को निमित्त धृतराष्ट्र तथा श्रीकृष्णचन्द्र को अगाडी गरेर को आफ्नो वंश को सम्पूर्ण स्त्रिहरु संग गंगा तट मा गये. स्त्रिहरु कुररी को भाँति विलाप करती भईएको, उनको शोक देखि व्याकुल भएर धर्मराज युधिष्ठिर अति दुखी हुये. धृतराष्ट्र, गांधारी, कुन्ती र द्रौपदी सबै आफ्नो पुत्रों, पौत्रों तथा स्वजनहरुको लागि शोक गर्न लगीं. उनको शोक को शमन को लागि श्रीकृष्ण ले धौम्य तथा वेदव्यास आदि मुनियों संग उन सबै को अनेक प्रकार को युक्तिहरु संग दृष्टांत दिएर सन्त्वाना दी र समझाया कि यो संसार नाशवान छ। जुन जन्मा छ उनको मृत्यु निश्चित छ, सबै काल को आधीन छन्, मृत्यु सबै को खाती छ। अतः मरे हुये मान्छेको लागि शोक गर्न व्यर्थ है स्वजनहरुलाई जलदान गर्न पछि अजातशत्रु धर्मराज युधिष्ठिर को हस्तिनापुर को राजा बनाइयो र उनको द्वारा तीन अश्वमेघ यज्ञ करवाये गये यस प्रकार युधिष्ठिर को शुभ्र यश तिनै लोकहरुमा फैल्यो केहि काल पछि श्रीकृष्ण ले द्वारिका जाने को विचार गरे र पाण्डवों देखि विदा लिएर तथा वेदव्यास आदि मुनियों को आज्ञा लिएर रथ मा बस्एर सात्यकि तथा उद्धव संग द्वारिका जाने को लागि प्रस्तुत हुये. त्यसै समय एक अपूर्व घटना भए. उनले देख्यो कि उनको वधू उत्तरा ले व्याकुल स्वर मा भन्यो कि मलाई बचाओ! मझे बचाओ!! मेरी रक्षा करो! तपाईं योग-योगेश्वर छन्। देवताहरु को पनि देवता हों। संसार को रक्षा गर्ने छन्। तपाईं सर्व शक्तिमान छन्। यो देखिये प्रज्ज्वलित लोहे को बाण मेरो गर्भ को नष्ट न गरेर दे. छ प्रभो! तपाईं नै मेरी रक्षा गर्न मा समर्थ छन्। ऐ लेकातर वचन सुन गरेर श्रीकृष्ण तुरन्त रथ देखि कूद पडे र बोले कि अश्वत्थामा ले पाण्डव वंश को नष्ट गर्न को लागि फेरि देखि ब्रह्मास्त्र को प्रयोग गरेको छ,जसबाट उत्तरा को गर्भ अत्य्न्त बल्न लगा,तर श्रीकृष्ण ले आफ्नो तप देखि शिशु को पुन‍र्जिवित गर्यो।

जब धर्मराज युधिष्ठिर लौट गरेर आये र पुत्र जन्म को समाचार सुना त उनि अति प्रसन्न हुये र उनले असंख्यों गौ, गाँव, हात्ती, घोडे, अन्न आदि ब्राह्मणहरुलाई दान दिये। उत्तम ज्योतिषियहरुलाई बुला गरेर बालक को भविष्य को विषय मा प्रश्न पूछे। ज्योतिषियों ले भने कि त्यो बालक अति प्रतापी, यशस्वी तथा इच्क्ष्वाकु समान प्रजापालक, दानी, धर्मी, पराक्रमी र भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को भक्त हुनेछ। एक ऋषि को शाप देखि तक्षक द्वारा मृत्यु भन्दा पहिले संसार को माया मोह को त्याग गरेर गंगा को तट मा श्री शुकदेव जी देखि आत्मज्ञान प्राप्त गर्नेछ। धर्मराज युधिष्ठिर ज्योतिषियों को द्वारा बताये गये भविष्यफल को सुन गरेर प्रसन्न हुये र उनलाई यथोचित दक्षिणा दिएर विदा गर्यो। त्यो बालक शुक्लपक्ष को चन्द्रमा को समान दिन प्रतिदिन बढन लागयो। उन्हीं दिनहरु धर्मराज युधिष्ठिर ले राजा मरुत को गडा भयो धन लाकर अश्वमेघ यज्ञ गर्यो। भगवान श्रीकृष्णचन्द्र को देख रेख-में यज्ञ निर्विघ्न सम्पन्न भयो। कृतवर्मा, कृपाचार्य तथा अश्वत्थामा- यो तीन कौरवपक्षीय वीर उन संग्राम देखि जीवित बचे। दोश्रो ओर पाँच पाण्डव, सात्यकि तथा भगवान श्रीकृष्ण-ये आठ नै जीवित रह सके; दोश्रो कुनै हैन बचे। उन समय सबै ओर अनाथा स्त्रिहरु को आर्तनाद व्याप्त हो रहयो थियो। भीमसेन आदि भाइयों संग गएर युधिष्ठिर ले उनलाई सान्त्वना दी तथा रणभूमि मा मारे गये सबै वीरहरुको दाह-संस्कार गरेर उनको लिये जलांजलि दे धन आदि को दान गर्यो।युद्ध समाप्ति को पश्चात, मृतक मान्छेको लागि अंत्येष्टी संस्कार गरे गइहेका थिए। तब माता कुंती ले आफ्नो पुत्रहरु देखि निवेदन गर्‌ गरे उनि कर्ण को लागि पनि सारा मृतक संस्कारहरुलाई गर्नुहोस। जब उनले यो भन्एर यसको विरोध गर्‌ गरे कर्ण एक सूद पुत्र हो, तब कुंती ले कर्ण को जन्म को रहस्य खोलयो। तब सबै पांडव भाइहरु को भ्रातृहत्या को पाप को कारण झटका लागइन्छ। युधिष्ठिर विशेष रूप ले आफ्नो माता मा रुष्ट हुन्छन् र उनलाई र समस्त नारी जाती को यो श्राप दिछन को उन समय पछि देखि स्त्रिहरु कुनै पनि भेद को छुपा हैन पाएंगी।

युधिष्ठिर र दुर्योधन, दुवै कर्ण को अन्तिम संस्कार गर्न चाहते थिए। युधिष्ठिर को दावा यो थियो को चुँकि उनि कर्ण को कनिष्ट भ्राता हो यसैले यो अधिकार उनको छ। दुर्योधन को दावा यो थियो को युधिष्ठिर र अन्य पांडवहरु ले कर्न संग कहिल्यै पनि भ्रातृवत व्यवहार गरेन यसैले अब यस समय यस अधिकार को जताने काअ कुनै औचित्य छैन। तब श्रीकृष्ण मध्यस्थता करतें छ र युधिष्ठिर को यो सम्झिछन को दुर्योधन को मित्रता को बंधन अधिक सुदृढ छ यसैले दुर्योधन को कर्न को अन्तिम संस्कार गर्न दिए जाए।

जब १८-दिन को युद्ध समाप्त हुन्छ, त श्रीकृष्ण, अर्जुन को उनको रथ देखि तल उतर जाने को लागि भन्छन्। जब अर्जुन उतर जान्छ त उनि उसलाई केहि दूरी मा ले जान्छन्। तब उनि हनुमानजी को रथ को ध्वज देखि उतर आने को संकेत गर्छन। जस्तै नै श्री हनुमान उन रथ देखि उतरते छन्, अर्जुन को रथ को अश्व जीवित नै जल जान्छन् र रथ मा विस्फोट हुन्छ। यो देखेर अर्जुन दहल उठइन्छ। तब श्रीकृष्ण उसलाई बताछन को पितामह भीष्म, गुरु द्रोण, कर्ण, र अश्वत्थामा को धातक अस्त्रों को कारण अर्जुन को रथ मा यो विस्फोट भएको छ। यो अब सम्म यसैले सुरक्षित थियो किनकी उन मा स्वयं उनको कृपा थियो र श्री हनुमान गर्‍यो शक्ति थियो जुन रथ अब सम्म यिनी विनाशकारी अस्त्रहरुलाई प्रभाव लाई सहन गरे भएका थियो।

तत्पश्चात कुरुक्षेत्र मा शरशय्या मा आसीन शान्तनुनन्दन भीष्म को नजिकै गएर युधिष्ठिर ले उन लेसमस्त शान्तिदायक धर्म, राजधर्म (आपद्धर्म), मोक्ष धर्म तथा दानधर्म को कुराहरु सुनीं। फेरि उनि राजसिंहासन मा आसीन भए। यसपछि उन शत्रुमर्दन राजा ले अश्वमेध यज्ञ गरेर उनमा ब्राह्मणहरुलाई धेरै धन दान गर्यो। तदनन्तर द्वारका देखि लौटे भएका अर्जुन को मुख देखि मूसलकाण्ड को कारण प्राप्त भएका शाप देखि पारस्परिक युद्ध द्वारा यादवों को संहार को समाचार सुनेर युधिष्ठिर ले परीक्षित् को राजासन मा बिठाया र स्वयं भाइयों संग महाप्रस्थान गरेर स्वर्गलोक को चले गये।

स्रोत

सुखसागर को सौजन्य से

बाहिरी कडिहरु

• वेद-पुराण - यहाँ चारै वेद एवं दस भन्दा अधिक पुराण हिन्दी अर्थ सहित उपलब्ध छन्। पुराणहरु लाई यहाँ सुना पनि जान सक्छ।
• महर्षि प्रबंधन विश्वविद्यालय-यहाँ सम्पूर्ण वैदिक साहित्य संस्कृत मा उपलब्ध छ।
• ज्ञानामृतम् - वेद, अरण्यक, उपनिषद् आदि मा सम्यक जानकारी
• वेद एवं वेदांग - आर्य समाज, जामनगर को जालघर मा सबै वेद एवं उनको भाष्य दिये भएका छन्।
• जसको उदेश्य छ - वेद प्रचार
• वेद-विद्या_डट_कम