दशमोध्यायः

विभूतियोग

श्रीभगवानुवाच
भूय एव महाबाहो श्रृणु मे परमं वचः ।
यत्तेऽहं प्रीयमाणाय वक्ष्यामि हितकाम्यया (१)
भगवान्ले भने
हे अर्जुन ! कुरा मेरा अति उत्तम छन् सुन,
मानी प्रिय तिमीलाई हितका निम्ति भन्छु म ।

न मे विदुः सुरगणाः प्रभवं न महर्षयः ।
अहमादिर्हि देवानां महर्षीणां च सर्वशः (२)
मेरो प्रभाव जान्दैनन् महर्षि देवताहरू,
तिनैको आदि स्रष्टा म, मेरा सृष्टि तिनीहरू ।

यो मामजमनादिं च वेत्ति लोकमहेश्वरम् ।
असम्मूढः स मत्र्येषु सर्वपापैः प्रमुच्यते (३)
मलाई जसले बुझ्छ अनादि, अज, ईश्वर
मर्त्यमा त्यस ज्ञानीको सम्पूर्ण पाप छुट्दछ ।

बुद्धिर्ज्ञानमसम्मोहः क्षमा सत्यं दमः शमः ।
सुखं दुःखं भवोऽभावो भयं चाभयमेव च (४)
बुद्धि, ज्ञान, अमूर्खत्व, क्षमा, संयम, सत्यता,
जन्ममृत्यु तथा दु:ख-सुख अौ भय- निर्भय ।

अहिंसा समता तुष्टिस्तपो दानं यशोऽयशः ।
भवन्ति भावा भूतानां मत्त एव पृथग्विधाः (५)
अहिंसा, तप, संतुष्टि, दान, दुःख तथा सुख,
जस अब्जसका भाव हुन्छन् मैंबाट उद्भव ।

महर्षयः सप्त पूर्वे चत्वारो मनवस्तथा ।
मद्भावा मानसा जाता येषां लोक इमाः प्रजाः (६)
हुन् मेरै मनका सृष्टि सप्तर्षि, सनकादिक
तथा मनु, यिनैद्वारा फैलिए लोकमा जन ।

एतां विभूतिं योगं च मम यो वेत्ति तत्त्वतः ।
सोऽविकम्पेन योगेन युज्यते नात्र संशयः (७)
ऐश्वर्य, योग यो मेरो तत्त्वले बुझ्छ जो नर,
स्थिरचित्त भई मेरो भक्तिमा लाग्छ निश्चय ।

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते ।
इति मत्वा भजन्ते मां बुधा भावसमन्विताः (८)
स्रष्टा हुँ सबको विश्व मबाटै नित्य चल्दछ
यो जानी भज्दछन् ज्ञानी भक्ति औ भावपूर्वक ।

मच्चित्ता मद्गतप्राणा बोधयन्तः परस्परम् ।
कथयन्तश्च मां नित्यं तुष्यन्ति च रमन्ति च (९)
ममा दिन्छन् मन–प्राण, साट्छन् ज्ञान परस्पर,
मेरै भजनमा रम्छन् खुशी हुन्छन् निरन्तर ।

तेषां सततयुक्तानां भजतां प्रीतिपूर्वकम् ।
ददामि बुद्धियोगं तं येन मामुपयान्ति ते (१०)
जो सदैव मलाई नै भज्दछन् प्रेमपूर्वक,
बुद्धि दिन्छु, त्यसैद्वारा मलाई भेट्दछन् तब ।

तेषामेवानुकम्पार्थमहमज्ञानजं तमः ।
नाशयाम्यात्मभावस्थो ज्ञानदीपेन भास्वता (११)
ती भक्तमा कृपा राखी भित्री अज्ञान, कल्मष
ज्ञानको दीप बालेर नाश गर्छु धनञ्जय !
कल्मष = मैलो ।

अर्जुन उवाच
परं ब्रह्म परं धाम पवित्रं परमं भवान् ।
पुरुषं शाश्वतं दिव्यमादिदेवमजं विभुम् (१२)
अर्जुनले भने
परब्रह्म परं धाम विशुद्ध नित्य हौ तिमी,
आदिदेव, अजन्मा र दिव्य व्यापक छौ तिमी !

आहुस्त्वामृषयः सर्वे देवर्षिर्नारदस्तथा ।
असितो देवलो व्यासः स्वयं चैव ब्रवीषि मे (१३)
भन्छन् नारद देवर्षि, भन्छन् ऋषिहरू सब,
भन्छाै तिमी तथा व्यास, भन्छन् असित, देवल ।

सर्वमेतदृतं मन्ये यन्मां वदसि केशव ।
न हि ते भगवन्व्यक्तिं विदुर्देवा न दानवाः (१४)
जेजे भन्छौ सबै सत्य कुरा मान्दछु केशव !
तिम्रो स्वरूप जान्दैनन् कुनै देव र दानव ।

स्वयमेवात्मनात्मानं वेत्थ त्वं पुरुषोत्तम ।
भूतभावन भूतेश देवदेव जगत्पते (१५)
प्राणी–सर्जक, स्वामी हौ देवेश, जगदीश्वर !
आफुले आफुलाई नै जान्दछौ परमेश्वर !

वक्तुमर्हस्यशेषेण दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
याभिर्विभूतिभिर्लोकानिमांस्त्वं व्याप्य तिष्ठसि (१६)
भन्न सक्छौ तिमी मात्र आफ्ना ती दिव्य ऐश्वर,
तिनै ऐश्वर्यले व्याप्त तिमी छौ लोकमा स्थित ।

कथं विद्यामहं योगिंस्त्वां सदा परिचिन्तन् ।
केषु केषु च भावेषु चिन्त्योऽसि भगवन्मया (१७)
चिनिन्छौ कसरी कृष्ण ! नित्य चिन्तनले अनि
के कस्तो भावले संझे जानिन्छौ भगवान् तिमी !

विस्तरेणात्मनो योगं विभूतिं च जनार्दन ।
भूयः कथय तृप्तिर्हि श्रृण्वतो नास्ति मेऽमृतम् (१८)
आफ्नो योग र ऐश्वर्य सविस्तार, जनार्दन !
भन फेरि, अघाइन्न सुन्दा यी वचनामृत ।

श्रीभगवानुवाच
हन्त ते कथयिष्यामि दिव्या ह्यात्मविभूतयः ।
प्राधान्यतः कुरुश्रेष्ठ नास्त्यन्तो विस्तरस्य मे (१९)
भगवान्ले भने
दिव्य ऐश्वर्य यी मेरा बारेमा अब भन्छु म
छैन विस्तारको सीमा पार्थ ! मुख्यतया सुन ।

अहमात्मा गुडाकेश सर्वभूताशयस्थितः ।
अहमादिश्च मध्यं च भूतानामन्त एव च (२०)
आत्मा हुँ सब प्राणीका भित्री हृदयमा स्थित,
म नै हुँ जीवको आदि, मध्य, अन्त, पृथासुत !

आदित्यानामहं विष्णुर्ज्योतिषां रविरंशुमान् ।
मरीचिर्मरुतामस्मि नक्षत्राणामहं शशी (२१)
आदित्यमा म हुँ विष्णु, ज्योतिमा सविता म हुँ
मरीचि वायुमध्येमा, चन्द्र नक्षत्रमा म हुँ ।

वेदानां सामवेदोऽस्मि देवानामस्मि वासवः ।
इंद्रियाणां मनश्चास्मि भूतानामस्मि चेतना (२२)
वेदमा हुँ सामवेद, देवतामा म इन्द्र हुँ
हुँ म इन्द्रियमा चित्त प्राणीमा चेतना म हुँ ।

रुद्राणां शङ्करश्चास्मि वित्तेशो यक्षरक्षसाम् ।
वसूनां पावकश्चास्मि मेरुः शिखरिणामहम् (२३)
हुँ रुद्रहरुमा शम्भु, धनीमा म कुबेर हुँ,
हुँ आठ वसुमा अग्नि, मेरु पर्वतमा म हुँ ।

पुरोधसां च मुख्यं मां विद्धि पार्थ बृहस्पतिम् ।
सेनानीनामहं स्कन्दः सरसामस्मि सागरः (२४)
हुँ पुरोहितमा मुख्य बृहस्पति भनी बुझ,
सेनानायकमा स्कन्द, तलाउमा म सागर ।

महर्षीणां भृगुरहं गिरामस्म्येकमक्षरम् ।
यज्ञानां जपयज्ञोऽस्मि स्थावराणां हिमालयः (२५)
ओं याे अक्षर वाणीमा, महर्षिगणमा भृगु,
हिमाल स्थिर बस्नेमा, यज्ञमा जप यज्ञ हुँ ।

अश्वत्थः सर्ववृक्षाणां देवर्षीणां च नारदः ।
गन्धर्वाणां चित्ररथः सिद्धानां कपिलो मुनिः (२६)
वृक्षमा म हुँ अश्वत्थ, देवर्षिमा म नारद,
गन्धर्वमा चित्ररथ, सिद्धमा सांख्यकारक (कपिल)
अश्वत्थ = पिपल ।

उच्चैःश्रवसमश्वानां विद्धि माममृतोद्भवम् ।
ऐरावतं गजेन्द्राणां नराणां च नराधिपम् (२७)
घोडामा अमृतोत्पन्न हुँ म उच्चैश्रवा बुझ,
हुँ ऐरावत हात्तीमा, मनुष्यहरुमा नृप ।

आयुधानामहं वज्रं धेनूनामस्मि कामधुक् ।
प्रजनश्चास्मि कन्दर्पः सर्पाणामस्मि वासुकिः (२८)
म शस्त्र–अस्त्रमा वज्र, गाईमा कामधेनु हुँ
प्रजा-प्रजनमा काम, नागमा सर्पराज हुँ ।
काम = कामदेव, सर्पराज = वासुकि

अनन्तश्चास्मि नागानां वरुणो यादसामहम् ।
पितृणामर्यमा चास्मि यमः संयमतामहम् (२९)
अनन्त नागमध्येमा पानीमा म जलेश हुँ,
संयमीमा स्वयं काल, पितृमा अर्यमा म हुँ ।
जलेश = वरुण ।

प्रह्लादश्चास्मि दैत्यानां कालः कलयतामहम् ।
मृगाणां च मृगेन्द्रोऽहं वैनतेयश्च पक्षिणाम् (३०)
दैत्यमा म हुँ प्रह्लाद, बेला गणकमा म हुँ,
हुँ सारा पशुमा सिंह, पक्षीमा म खगेन्द्र हुँ ।
विनतासुत =. गरुड । गणक = गन्ती गर्ने ।

पवनः पवतामस्मि रामः शस्त्रभृतामहम् ।
झषाणां मकरश्चास्मि स्रोतसामस्मि जाह्नवी (३१)
हुँ हावा शुद्ध गर्नेमा, राम शस्त्रास्त्रविज्ञमा,
नदी समस्तमा गङ्गा, गोही माछा प्रजातिमा ।

सर्गाणामादिरन्तश्च मध्यं चैवाहमर्जुन ।
अध्यात्मविद्या विद्यानां वादः प्रवदतामहम् (३२)
म सृष्टिहरुमा आदि, मध्य, अन्त हुँ पाण्डव !
विद्यामा ब्रह्मविद्या हुँ, तर्कमा सत्य निर्णय ।

अक्षराणामकारोऽस्मि द्वंद्वः सामासिकस्य च ।
अहमेवाक्षयः कालो धाताहं विश्वतोमुखः (३३)
समासमा म हुँ द्वन्द्व, सारा अक्षरमा अ हुँ,
मैं हुँ ननासिने काल, धाता विराट्-स्वरूप हुँ ।

मृत्युः सर्वहरश्चाहमुद्भवश्च भविष्यताम् ।
कीर्तिःश्रीर्वाक्च नारीणां स्मृतिर्मेधा धृतिः क्षमा (३४)
मृत्यु मैं हुँ सबै हर्ने, मैं हुँ उत्पत्ति-कारण
स्त्रीकाे बाेली र ऐश्वर्य, धैर्य, कीर्ति, मति, क्षमा ।
क्षमा = सहनशीलता ।

बृहत्साम तथा साम्नां गायत्री छन्दसामहम् ।
मासानां मार्गशीर्षोऽहमृतूनां कुसुमाकरः (३५)
साममा हुँ बृहत्साम, गायत्री छन्दमा म हुँ,
महिनाहरुमा मार्ग, ऋतुमा म वसन्त हुँ ।
साम = सामवेद । बृहत्साम = सामवेदभित्रको एक गीति स्तोत्र ।

द्यूतं छलयतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ।
जयोऽस्मि व्यवसायोऽस्मि सत्त्वं सत्त्ववतामहम् (३६)
जुवा हुँ छलकर्तामा, तेजस्वीमा म तेज हुँ,
जय, उद्योग आफैं हुँ, सत्यवान्को म सत्य हुँ ।

वृष्णीनां वासुदेवोऽस्मि पाण्डवानां धनञ्जयः ।
मुनीनामप्यहं व्यासः कवीनामुशना कविः (३७)
म हुँ पाण्डवमा पार्थ, वृष्णीमा वासुदेव हुँ
व्यास हुँ मुनिमध्येमा, कविमा गुरु शुक्र हुँ ।

दण्डो दमयतामस्मि नीतिरस्मि जिगीषताम् ।
मौनं चैवास्मि गुह्यानां ज्ञानं ज्ञानवतामहम् (३८)
जित्न इच्छुकको नीति, शास्ति दमन–प्यारको
म ज्ञानीहरुको ज्ञान, मौन हुँ म रहस्यको ।

यच्चापि सर्वभूतानां बीजं तदहमर्जुन ।
न तदस्ति विना यत्स्यान्मया भूतं चराचरम् (३९)
विश्वका सब प्राणीको बीज मै हुँ पृथासुत !
मबिनाको छँदैछैन यावत् विश्व चराचर ।

नान्तोऽस्ति मम दिव्यानां विभूतीनां परन्तप ।
एष तूद्देशतः प्रोक्तो विभूतेर्विस्तरो मया (४०)
दिव्य ऐश्वर्य यी मेरा छन् अनन्त, परन्तप !
तिम्रा लागि भनेँ मैले संक्षिप्त दिव्य ऐश्वर ।

यद्यद्विभूतिमत्सत्त्वं श्रीमदूर्जितमेव वा ।
तत्तदेवावगच्छ त्वं मम तेजोंऽशसम्भवम् (४१)
जोजो ऐश्वर्यले युक्त छन् कान्ति, शक्तिले पनि
संझना गर ती मेरै तेजांशयुक्त छन् भनी ।

अथवा बहुनैतेन किं ज्ञातेन तवार्जुन ।
विष्टभ्याहमिदं कृत्स्नमेकांशेन स्थितो जगत् (४२)
अथवा धेर जानेर के पो हुन्छ पृथासुत !
एकांशले जगद्भित्र रहेकोछु सबैतिर ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विभूतियोगो नाम दशमोऽध्यायः । हरिः ॐ तत्

सत्