त्रयोदशोध्यायः

क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोग

श्रीभगवानुवाच
इदं शरीरं कौन्तेय क्षेत्रमित्यभिधीयते ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञ इति तद्विदः (१)
भगवान्ले भने
चिनिन्छ देह यो क्षेत्र–नामले हे पृथासुत !
क्षेत्रज्ञ भन्दछन् देह–ज्ञातालाई विवेचक ।

क्षेत्रज्ञं चापि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भारत ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोर्ज्ञानं यत्तज्ज्ञानं मतं मम (२)
सम्पूर्ण क्षेत्रमा मै हुँ क्षेत्रज्ञ, जान भारत !
क्षेत्र–क्षेत्रज्ञको ज्ञान नै सच्चा ज्ञान हो, बुझ ।

तत्क्षेत्रं यच्च यादृक्च यद्विकारि यतश्च यत् ।
स च यो यत्प्रभावश्च तत्समासेन मे श्रृणु (३)
क्षेत्र त्याे जे छ, जस्तो छ, जे छन् विकार, कारण,
क्षेत्रज्ञ–गरिमा के छ, भन्छु संक्षेपमा, सुन ।

ऋषिभिर्बहुधा गीतं छन्दोभिर्विविधैः पृथक् ।
ब्रह्मसूत्रपदैश्चैव हेतुमद्भिर्विनिश्चितैः (४)
धेरै किसिमले गाए ऋषिले अनि वेदले,
सुनिश्चित गरी ब्रह्म–सूत्रका पदले भने ।

महाभूतान्यहङ्कारो बुद्धिरव्यक्तमेव च ।
इन्द्रियाणि दशैकं च पञ्च चेन्द्रियगोचराः (५)
महाभूत, अहङ्कार, बुद्धि, प्रकृति छन् सँग,
तन्मात्रा पाँच छन् साथै मन एक, दशेन्द्रिय ।
महाभूत = पृथ्वी, जल, तेज, वायु, आकाश ।
तन्मात्रा = गन्ध, रस, रूप, स्पर्श, शब्द ।

इच्छा द्वेषः सुखं दुःखं सङ्घातश्चेतना धृतिः ।
एतत्क्षेत्रं समासेन सविकारमुदाहृतम् (६)
इच्छा, दुःख–सुख, द्वेष, शरीर, धैर्य, चेतना
विकारयुक्त हन् क्षेत्र भनें संक्षेपले यहाँ ।

अमानित्वमदम्भित्वमहिंसा क्षान्तिरार्जवम् ।
आचार्योपासनं शौचं स्थैर्यमात्मविनिग्रहः (७)
अमानी र क्षमा, सोझो, अहिंसा, दम्भहीनता
गुरुसेवा तथा धीर, शौच, इन्द्रिय-जेयता ।
जेयता =. जित्नेकाम ।

इन्द्रियार्थेषु वैराग्यमनहङ्कार एव च ।
जन्ममृत्युजराव्याधिदुःखदोषानुदर्शनम् (८)
जन्म, मृत्यु, जरा, रोग, दुःखमा दोष देख्दछ,
विषयेन्द्रिय वैराग्य र अहङ्कार–शून्य छ ।

असक्तिरनभिष्वङ्गः पुत्रदारगृहादिषु ।
नित्यं च समचित्तत्वमिष्टानिष्टोपपत्तिषु (९)
अनासक्त, सुत, स्त्री औ गृहमाथि अहंपना,
प्रिय–अप्रियको प्राप्ति दुवैमा एकरूपता ।

मयि चानन्ययोगेन भक्तिरव्यभिचारिणी ।
विविक्तदेशसेवित्वमरतिर्जनसंसदि (१०)
पतिव्रत बनी मेरै अनन्य भक्तिमा स्थित,
सुरम्य देशमा वास, कुसङ्गीको असङ्गत ।

अध्यात्मज्ञाननित्यत्वं तत्वज्ञानार्थदर्शनम्
एतज्ज्ञानमिति प्रोक्तमज्ञानं यदतोऽन्यथा (११)
तत्त्वज्ञान र अध्यात्म–ज्ञानको पूर्ण दर्शन–
गर्नु नै ज्ञान हो, बाँकी अज्ञान मात्र हुन् सब ।

ज्ञेयं यत्तत्प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वामृतमश्नुते ।
अनादिमत्परं ब्रह्म न सत्तन्नासदुच्यते (१२)
जान्नयोग्य तथा जान्दा खान अमृत पाइने,
सो अनादि परब्रह्म न सत् हो न असत् कुनै ।

सर्वतः पाणिपादं तत्सर्वतोऽक्षिशिरोमुखम् ।
सर्वतः श्रुतिमल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति (१३)
शिर छन्, हातगोडा छन्, आँखा, मुख सबैतिर
सुन्ने कान पनि त्यस्तै विश्व ढाकेर व्याप्त छ ।

सर्वेन्द्रियगुणाभासं सर्वेन्द्रियविवर्जितम् ।
असक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च (१४)
कुनै इन्द्रिय नै छैनन्, त्यसका नै प्रकाशक,
विश्वभर्ता अनासक्त, निर्गुणी गुण-सर्जक ।
सर्जक = सृष्टिकर्ता । अनासक्त =. आसक्ति रहित ।

बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् (१५)
भित्रबाहिर यो व्याप्त छ चराचर जीवमा,
अति सूक्ष्म छ देखिन्न, छ टाढा र समीपमा ।

अविभक्तं च भूतेषु विभक्तमिव च स्थितम् ।
भूतभर्तृ च तज्ज्ञेयं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च (१६)
अखण्ड नभजस्तै छ, तर खण्ड छ जीवमा
विष्णु, शङ्कर, ब्रह्मा छन् स्थिति, संहार, सृष्टिमा ।
नभ = आकाश ।

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते ।
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य विष्ठितम् (१७)
ज्योतिको पनि हो ज्योति, मायाभन्दा छ यो पर,
तत्त्वले जानिने ज्ञान सबैका चित्तभित्र छ ।

इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः ।
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते (१८)
संक्षेपले भने क्षेत्र, ज्ञान औ ज्ञेयका कुरा
बुझेर तत्त्वले, मेरा भक्त मिल्छन् स्वयं ममा ।

संक्षेपले भने क्षेत्र, ज्ञान औ ज्ञेयका कुरा-
बुझेर तत्त्वले, मेरा भक्त मिल्छन् स्वयम् ममा ।

प्रकृतिं पुरुषं चैव विद्ध्यनादी उभावपि ।
विकारांश्च गुणांश्चैव विद्धि प्रकृतिसम्भवान् (१९)
दुवै प्रकृति, जीवात्मा हुन् अनादी भनी बुझ,
विकार, गुणकी आमा मेरी प्रकृति हुन् सुझ ।
विकार =. राग, द्वेष आदि

कार्यकारणकर्तृत्वे हेतुः प्रकृतिरुच्यते ।
पुरुषः सुखदुःखानां भोक्तृत्वे हेतुरुच्यते (२०)
कार्य, कारण, कर्तामा सर्ग नै बन्छ कारण,
सुख-दुःखादि भोक्तामा जीवात्मा हुन्छ कारण ।
सर्ग = प्रकृति । कारण = (बुद्धि, अहङ्कार, मन तथा श्रोत्र, त्वचा, रसना, नेत्र, घ्राण एवं वाक्, हस्त, पाद, उपस्थ र गुदा) ।
कार्य = आकाश, वायु, जल, अग्नि,पृथ्वी तथा शब्द, स्पर्श, रूप, रस र गन्ध ।

पुरुषः प्रकृतिस्थो हि भुङ्क्ते प्रकृतिजान्गुणान् ।
कारणं गुणसंगोऽस्य सदसद्योनिजन्मसु (२१)
रही प्रकृतिमैं भोग्छ जीवात्मा सर्गका गुण,
गुण-सङ्गतले हुन्छ सत्, असत् योनि-सम्भव ।
सर्ग =. प्रकृति । योनि = जुनी ।

उपद्रष्टानुमन्ता च भर्ता भोक्ता महेश्वरः ।
परमात्मेति चाप्युक्तो देहेऽस्मिन्पुरुषः परः (२२)
भर्ता, भोक्ता, महा–ईश, साक्षी, पथ–प्रदर्शक,
शरीरस्थित आत्मा नै हो सच्चा परमेश्वर ।

य एवं वेत्ति पुरुषं प्रकृतिं च गुणैः सह ।
सर्वथा वर्तमानोऽपि न स भूयोऽभिजायते (२३)
तत्त्वले गुणका साथ माया–पुरुष बुझ्छ जो,
कर्तव्य–कर्ममा लागे पनि जन्मिन्न फेरि त्यो ।

ध्यानेनात्मनि पश्यन्ति केचिदात्मानमात्मना ।
अन्ये साङ्ख्येन योगेन कर्मयोगेन चापरे (२४)
देख्दछन् चित्तमा कोही परमेश्वर ध्यानले,
देख्दछन् ज्ञानले कोही, कोही चैं कर्मयोगले ।

अन्ये त्वेवमजानन्तः श्रुत्वान्येभ्य उपासते ।
तेऽपि चातितरन्त्येव मृत्युं श्रुतिपरायणाः (२५)
कुनै आफू नजानेर सुनी अर्चन गर्दछन्,
सुन्नमा पोख्त ती मान्छे मृत्यु–संसार तर्दछन् ।

यावत्सञ्जायते किञ्चित्सत्त्वं स्थावरजङ्गमम् ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञसंयोगात्तद्विद्धि भरतर्षभ (२६)
विश्वमा जे जति प्राणी, सारा स्थावरजङ्गम ।
क्षेत्र–क्षेत्रज्ञ संयोगबाट हुन्छन् धनञ्जय ।
क्षेत्र = जड प्रकृति, क्षेत्रज्ञ = चेतन प्रकृति र पुरुष

समं सर्वेषु भूतेषु तिष्ठन्तं परमेश्वरम् ।
विनश्यत्स्वविनश्यन्तं यः पश्यति स पश्यति (२७)
नाशवान् सब प्राणीमा एकत्व भावले स्थित
अविनाशी ईश देख्ने मान्छेले देख्छ वास्तव ।

समं पश्यन्हि सर्वत्र समवस्थितमीश्वरम् ।
न हिनस्त्यात्मनात्मानं ततो याति परां गतिम् (२८)
समस्त जीवमा व्याप्त देख्छ जाे परमेश्वर,
आत्मा मार्दैन आफैंले भने सद्गति पाउँछ ।

प्रकृत्यैव च कर्माणि क्रियमाणानि सर्वशः ।
यः पश्यति तथात्मानमकर्तारं स पश्यति (२९)
हुन्छन् प्रकृतिद्वारा यी कर्म-कार्यहरू सब,
कर्ता होइन यो आत्मा भन्नेले सब देख्दछ ।

यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति ।
तत एव च विस्तारं ब्रह्म सम्पद्यते तदा (३०
समस्त जीवको भाव देख्छ एकल ईशमा,
ईशमै देख्छ विस्तार भने त्यो मिल्छ ब्रह्ममा ।

अनादित्वान्निर्गुणत्वात्परमात्मायमव्ययः ।
शरीरस्थोऽपि कौन्तेय न करोति न लिप्यते (३१)
अनादि औ निराकार हुनाले ध्रुव–ईश्वर
छ पार्थ ! देहमा, किन्तु छैन लिप्त र सक्रिय, ।

यथा सर्वगतं सौक्ष्म्यादाकाशं नोपलिप्यते
सर्वत्रावस्थितो देहे तथात्मा नोपलिप्यते (३२)
जसरी व्याप्त आकाश अति सूक्ष्म, अलिप्त छ,
त्यस्तै यो देहमा व्याप्त आत्मा पनि अलिप्त छ ।
अलिप्त .= नटाँसिएको, अनासक्त ।

यथा प्रकाशयत्येकः कृत्स्नं लोकमिमं रविः ।
क्षेत्रं क्षेत्री तथा कृत्स्नं प्रकाशयति भारत (३३)
एउटै सूर्यले विश्व पार्छ उज्वल, भारत !
त्यस्तै नै एक आत्माले पार्छ क्षेत्र प्रकाशित ।

क्षेत्रक्षेत्रज्ञयोरेवमन्तरं ज्ञानचक्षुषा ।
भूतप्रकृतिमोक्षं च ये विदुर्यान्ति ते परम् (३४)
भव–बन्धनको मुक्ति, देह–ईश्वर अन्तर
देख्छ जो ज्ञान आँखाले सो स्वयं ब्रह्म बन्दछ ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे क्षेत्रक्षेत्रज्ञविभागयोगो नाम त्रयोदशोऽध्यायः । हरिः
ॐ तत् सत् ।