तृतीयोध्यायः

कर्मयोग

अर्जुन उवाच
ज्यायसी चेत्कर्मणस्ते मता बुद्धिर्जनार्दन ।
तत्किं कर्मणि घोरे मां नियोजयसि केशव (१)
अर्जुनले भने
निष्काम कर्मभन्दा त ज्ञान मार्ग छ उत्तम–
भने यो युद्ध आगामा ठेल्छौ किन जनार्दन !

व्यामिश्रेणेव वाक्येन बुद्धिं मोहयसीव मे ।
तदेकं वद निश्चित्य येन श्रेयोऽहमाप्नुयाम् (२)
अनेकार्थी शब्दबाट नपार बुद्धि मोहित
श्रेयस्कर छ जो एक भन साँचो, कृपा गर ।

श्रीभगवानुवाच
लोकेऽस्मिन्द्विविधा निष्ठा पुरा प्रोक्ता मयानघ।
ज्ञानयोगेन साङ्ख्यानां कर्मयोगेन योगिनाम् (३)
भगवान्ले भने
लोकमा दुइटा मार्ग बताएँ अघि अर्जुन !
ज्ञानमार्ग छ ज्ञानीको, योगीको कर्ममार्ग छ ।

न कर्मणामनारंभान्नैष्कर्म्यं पुरुषोऽश्नुते ।
न च सन्न्यसनादेव सिद्धिं समधिगच्छति (४)
कर्म त्यागेर निष्कर्मी बन्न सक्तैन मानिस,
न सन्यासी भई मान्छे सिद्धिमा पुग्न सक्दछ ।

न हि कश्चित्क्षणमपि जातु तिष्ठत्यकर्मकृत् ।
कार्यते ह्यवशः कर्म सर्वः प्रकृतिजैर्गुणैः (५)
कुनै क्षण बिनाकर्म बस्न सक्दैन मानिस,
सर्गका गुणले कर्म गर्न वाध्य गराउछ ।
सर्ग = प्रकृति ।

कर्मेन्द्रियाणि संयम्य य आस्ते मनसा स्मरन्।
इन्द्रियार्थान्विमूढात्मा मिथ्याचारः स उच्यते (६)
बसमा राख्दछन् कोही कर्मेन्द्रियहरू, तर
संझन्छन् मनले, हुन् ती मिथ्याचारी तथा जड ।

यस्त्विन्द्रियाणि मनसा नियम्यारभतेऽर्जुन।
कर्मेन्द्रियैः कर्मयोगमसक्तः स विशिष्यते (७)
अनासक्त कर्मयोगी बनी इन्द्रिय निग्रह-
गर्न उद्यत जो हुन्छ त्यो हो उत्तम अर्जुन ।

नियतं कुरु कर्म त्वं कर्म ज्यायो ह्यकर्मणः ।
शरीरयात्रापि च ते न प्रसिद्ध्येदकर्मणः (८)
नियमस्थ भई कर्म गर, यो श्रेष्ठ कार्य छ,
नत्र जीवनको यात्रा तिम्रो बन्दछ निष्फल ।

यज्ञार्थात्कर्मणोऽन्यत्र लोकोऽयं कर्मबन्धनः ।
तदर्थं कर्म कौन्तेय मुक्तसङ्गः समाचर (९)
यज्ञादि कर्मबाहेक अन्यमा हुन्छ बन्धन,
अनासक्त भई यज्ञ-कर्ममा लाग अर्जुन !

सहयज्ञाः प्रजाः सृष्टा पुरोवाच प्रजापतिः।
अनेन प्रसविष्यध्वमेष वोऽस्त्विष्टकामधुक् (१०)
ब्रह्माबाट भयो सृष्टि देव, मानिस, यज्ञको,
सबैलाई भने यज्ञ गर, यो कामधेनु हो ।

देवान्भावयतानेन ते देवा भावयन्तु वः ।
परस्परं भावयन्तः श्रेयः परमवाप्स्यथ (११)
यज्ञले देव तृप्तिन्छन्, देवताबाट मानिस,
परस्पर भए तृप्ति उच्च कल्याण मिल्दछ ।

इष्टान्भोगान्हि वो देवा दास्यन्ते यज्ञभाविताः ।
तैर्दत्तानप्रदायैभ्यो यो भुंक्ते स्तेन एव सः (१२)
यज्ञको भाग पाएर दिन्छन् देव यथोचित
भोग मात्र गरे, पक्का तिमी चोर भयौ बुझ ।

यज्ञशिष्टाशिनः सन्तो मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः ।
भुञ्जते ते त्वघं पापा ये पचन्त्यात्मकारणात् (१३)
खानाले यज्ञको शेष निष्पाप बन्दछन् जन,
खान मात्र पकाएमा खाइन्छ पाप-भोजन ।

अन्नाद्भवन्ति भूतानि पर्जन्यादन्नसम्भवः।
यज्ञाद्भवति पर्जन्यो यज्ञः कर्मसमुद्भवः (१४)
अन्नले बन्दछन् प्राणी, वर्षाले अन्न बन्दछ ।
कर्मले यज्ञ सम्पन्न भई वर्षा गराउँछ ।

कर्म ब्रह्मोद्भवं विद्धि ब्रह्माक्षरसमुद्भवम् ।
तस्मात्सर्वगतं ब्रह्म नित्यं यज्ञे प्रतिष्ठितम् (१५)
वेदनिर्मित हो कर्म र वेद शब्दब्रह्म हो,
त्यसैले सर्वव्यापी यो ब्रह्मस्वरूप यज्ञ हो ।

एवं प्रवर्तितं चक्रं नानुवर्तयतीह यः ।
अघायुरिन्द्रियारामो मोघं पार्थ स जीवति (१६)
वेदस्थापित यो चक्र मानी चल्दैन जो नर,
देह-इन्द्रियमा रम्दै पापी-जीवन बाँच्दछ ।

यस्त्वात्मरतिरेव स्यादात्मतृप्तश्च मानवः ।
आत्मन्येव च सन्तुष्टस्तस्य कार्यं न विद्यते (१७)
जो मान्छे आत्म-आनन्द, संतुष्ट अनि तृप्त छ,
उसका लागि कर्तव्य-कर्म के नै रहन्छ र !

नैव तस्य कृतेनार्थो नाकृतेनेह कश्चन ।
न चास्य सर्वभूतेषु कश्चिदर्थव्यपाश्रयः (१८)
कर्तव्य र अकर्तव्य छुट्टिन्न उसको कुनै,
न आश्रित कसैमाथि बन्नुपर्छ कहीँ कतै ।

तस्मादसक्तः सततं कार्यं कर्म समाचर ।
असक्तो ह्याचरन्कर्म परमाप्नोति पुरुषः (१९)
फल आशा र आसक्ति त्यागी कर्म निरन्तर-
गर, यो कार्यले प्राप्त हुन्छ ईश-परम्पद ।

कर्मणैव हि संसिद्धिमास्थिता जनकादयः ।
लोकसंग्रहमेवापि सम्पश्यन्कर्तुमर्हसि (२०)
कर्तव्य-कर्मले सिद्धि पाएथे जनकादिले,
विश्वको हितका लागि गर कर्म विचारले ।

यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः ।
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते (२१)
जेजे गर्छन् ठुला मान्छे अरुले गर्दछन् उही
प्रमाण बन्छ त्यो कार्य, गर्छ संसारले त्यही ।

न मे पार्थास्ति कर्तव्यं त्रिषु लोकेषु किञ्चन ।
नानवाप्तमवाप्तव्यं वर्त एव च कर्मणि (२२)
बाँकी छैन स्व-कर्तव्य पार्थ मेरो त्रिलोकमा,
अभाव, चाहना छैन , गर्छु कर्म तथापि म ।

यदि ह्यहं न वर्तेयं जातु कर्मण्यतन्द्रितः ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः' (२३)
सावधान भई कर्म नगरूँ म भने तब,
मेरै मार्ग समातेर गर्दैनन् कर्म मानव ।

उत्सीदेयुरिमे लोका न कुर्यां कर्म चेदहम
सङ्करस्य च कर्ता स्यामुपहन्यामिमाः प्रजाः (२४)
मैले छोडें भने कर्म, भ्रष्ट बन्छन् सबै नर,
प्रजा-घातक बन्नेछु वर्णसङ्कंर-कारक ।

सक्ताः कर्मण्यविद्वांसो यथा कुर्वन्ति भारत ।
कुर्याद्विद्वांस्तथासक्तश्चिकीर्षुर्लोकसंग्रहम् (२५)
गर्छन् कर्म फलेच्छाले अज्ञानी, तर विज्ञले
गरून् कर्म अनासक्त, विश्व-कल्याण भावले ।

न बुद्धिभेदं जनयेदज्ञानां कर्मसङ्गिनाम् ।
जोषयेत्सर्वकर्माणि विद्वान्युक्तः समाचरन् (२६)
फलेच्छा कर्ममा राख्ने अज्ञानी जनमा भ्रम–
नपारी विज्ञले आफैं कर्म गर्नू सिकाउन ।

प्रकृतेः क्रियमाणानि गुणैः कर्माणि सर्वशः ।
अहंकारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यते (२७)
सर्गका गुणद्वारा नै कर्म सम्पन्न बन्दछन्,
अहंको मोहले मूर्ख कर्ता हुँ भनिठान्दछन् ।

तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः ।
गुणा गुणेषु वर्तन्त इति मत्वा न सज्जते (२८)
गुणकर्म दुवै बुझ्ने ज्ञानी पुरुष अर्जुन !
अनासक्त भई भन्छन् रहन्छन् गुणमै गुण ।

प्रकृतेर्गुणसम्मूढाः सज्जन्ते गुणकर्मसु,
तानकृत्स्नविदो मन्दान्कृत्स्नविन्न विचालयेत् (२९)
वृत्तिका गुणले मान्छे बन्छन् आसक्त कर्ममा,
नचलाउनु ज्ञानीले त्यस्ता आसक्तिको मन ।

मयि सर्वाणि कर्माणि सन्न्यस्याध्यात्मचेतसा ।
निराशीर्निर्ममो भूत्वा युध्यस्व विगतज्वरः (३०)
कर्तव्य-कर्म जेजे छन् समर्पित गरी ममा,
आशा अहं र सन्ताप छाडेर लाग युद्धमा ।

ये मे मतमिदं नित्यमनुतिष्ठन्ति मानवाः ।
श्रद्धावन्तोऽनसूयन्तो मुच्यन्ते तेऽपि कर्मभिः (३१)
जो मेरा मतमा नित्य श्रद्धापूर्वक लाग्दछन्,
कर्मबन्धन तोडेर ती सबै मुक्त बन्दछन् ।

ये त्वेतदभ्यसूयन्तो नानुतिष्ठन्ति मे मतम् ।
सर्वज्ञानविमूढांस्तान्विद्धि नष्टानचेतसः (३२)
जो मेरो मत मान्दैनन्, रिसमा राख्दछन् मन,
ती हुन् सबै ज्ञान-हीन, नष्ट-भ्रष्ट, मतिभ्रम ।

सदृशं चेष्टते स्वस्याः प्रकृतेर्ज्ञानवानपि ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि निग्रहः किं करिष्यति (३३)
स्वभाव-वशमा मान्छे परी लाग्दछ कर्ममा
ज्ञानी पनि त्यसै गर्छन् भने हठ यहाँ किन !

इन्द्रियस्येन्द्रियस्यार्थे रागद्वेषौ व्यवस्थितौ ।
तयोर्न वशमागच्छेत्तौ ह्यस्य परिपन्थिनौ (३४)
रागद्वेष छिपेका छन् आफ्नै इन्द्रियमा, अतः-
नपर्नू वशमा, रोक्छन् सुमार्ग यिनले स्वतः ।

श्रेयान्स्वधर्मो विगुणः परधर्मात्स्वनुष्ठितात् ।
स्वधर्मे निधनं श्रेयः परधर्मो भयावहः (३५)
परधर्म गुनीभन्दा स्वधर्म बैगुनी भलो,
मर्नु स्वधर्ममा श्रेय, विधर्म विकराल हो ।

अर्जुन उवाच
अथ केन प्रयुक्तोऽयं पापं चरति पुरुषः ।
अनिच्छन्नपि वार्ष्णेय बलादिव नियोजितः (३६)
अर्जुनले भने
कोबाट प्रेरणा पाई मान्छेले पाप गर्दछ !
कि जबर्जस्ति लाइन्छ पापमा, देवकीसुत !

श्रीभगवानुवाच
काम एष क्रोध एष रजोगुणसमुद्भवः ।
महाशनो महापाप्मा विद्ध्येनमिह वैरिणम् (३७)
भगवान्ले भने
हुन् रजोगुण उत्पन्न क्रोध औ कामना, दुवै,
अतृप्त, खन्चुवा जान, पापी हुन् शत्रुवत् सधैं ।

धूमेनाव्रियते वह्निर्यथादर्शो मलेन च ।
यथोल्बेनावृतो गर्भस्तथा तेनेदमावृतम् (३८)
धुवाँ र रजले अग्नि र ऐना ढाकिएसरी
कामनाले छोप्छ ज्ञान, पेटले गर्भझैं गरी ।

आवृतं ज्ञानमेतेन ज्ञानिनो नित्यवैरिणा ।
कामरूपेण कौन्तेय दुष्पूरेणानलेन च (३९)
सन्तुष्ट नहुने आगो-समान काम-शत्रुले-
ज्ञानीको ज्ञान, कौन्तेय ! ढाकेको छ यहाँ सबै ।

इन्द्रियाणि मनो बुद्धिरस्याधिष्ठानमुच्यते ।
एतैर्विमोहयत्येष ज्ञानमावृत्य देहिनम् (४०)
यसका वास हुन् चित्त, बुद्धि औ पाँच इन्द्रिय,
यिनैले ज्ञान ढाकेर बन्छ यो जीव मोहित ।

तस्मात्त्वमिन्द्रियाण्यादौ नियम्य भरतर्षभ ।
पाप्मानं प्रजहि ह्येनं ज्ञानविज्ञाननाशनम् (४१)
त्यसैले पहिले आफ्ना गरी इन्द्रिय निग्रह,
ज्ञान-विज्ञान मास्ने यो, पापी मार पृथासुत !

इन्द्रियाणि पराण्याहुरिन्द्रियेभ्यः परं मनः ।
मनसस्तु परा बुद्धिर्यो बुद्धेः परतस्तु सः (४२)
देहमा इन्द्रिय श्रेष्ठ सोभन्दा मन श्रेष्ठ हो,
मनभन्दा बुद्धि श्रेष्ठ, शुद्धात्मा सर्वश्रेष्ठ हो ।

एवं बुद्धेः परं बुद्धवा संस्तभ्यात्मानमात्मना ।
जहि शत्रुं महाबाहो कामरूपं दुरासदम् (४३)
त्यसैले हे महाबाहो ! आत्मा नै सर्वश्रेष्ठ हो,
मन स्थिर गरी नाश गर, दुर्जय कामको ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे कर्मयोगो नाम तृतीयोऽध्यायः।। हरिः ॐ तत् सत् ।