चतुर्दशोध्यायः

गुणत्रयविभागयोग

श्रीभगवानुवाच
परं भूयः प्रवक्ष्यामि ज्ञानानं मानमुत्तमम् ।
यज्ज्ञात्वा मुनयः सर्वे परां सिद्धिमितो गताः (१)
भगवान्ले भने
समस्त ज्ञानमा श्रेष्ठ-ज्ञान फेरि म भन्छु, जे-
जानी मुक्त भए योगी, उच्च सिद्धत्वमा पुगे ।

इदं ज्ञानमुपाश्रित्य मम साधर्म्यमागताः ।
सर्गेऽपि नोपजायन्ते प्रलये न व्यथन्ति च (२)
गरी धारण यो ज्ञान मजस्तै बन्न सक्दछन्,
सृष्टिमा न त जन्मन्छन्, लयमा न त मर्दछन् ।

मम योनिर्महद्ब्रह्म तस्मिन्गर्भं दधाम्यहम् ।
सम्भवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत (३)
मूलप्रकृति हो योनि, गर्भ स्थापित गर्छु म,
उत्पत्ति सब प्राणीको तब हुन्छ पृथासुत !

सर्वयोनिषु कौन्तेय मूर्तयः सम्भवन्ति याः ।
तासां ब्रह्म महद्योनिरहं बीजप्रदः पिता (४)
सम्पूर्ण योनिमा जन्म लिने ती जीव मात्रका
माता प्रकृति हुन् मूल, हुँ म बीज दिने पिता ।

सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसम्भवाः ।
निबध्नन्ति महाबाहो देहे देहिनमव्ययम् (५)
उत्पन्न प्रकृतिद्वारा सत्त्वादि गुणले तब
बाँध्छन् अक्षय जीवात्मा देहभित्र पृथासुत !

तत्र सत्त्वं निर्मलत्वात्प्रकाशकमनामयम् ।
सुखसङ्गेन बध्नाति ज्ञानसङ्गेन चानघ (६)
सत्त्व हो गुणमा स्वच्छ, निर्विकार, प्रकाशक,
सुख अौ ज्ञानका सङ्गद्वारा बाँधिन्छ पाण्डव !

रजो रागात्मकं विद्धि तृष्णासङ्गसमुद्भवम् ।
तन्निबध्नाति कौन्तेय कर्मसङ्गेन देहिनम् (७)
कामना, लोभको मूल-स्रोत हो यो रजोगुण,
कर्मासक्त बनाएर बाँध्छ देही पृथासुत !

तमस्त्वज्ञानजं विद्धि मोहनं सर्वदेहिनाम् ।
प्रमादालस्यनिद्राभिस्तन्निबध्नाति भारत (८)
देह सर्वस्व हो ठान्ने तम अज्ञानको सुत,
निद्रा, आलस्य, उन्मादद्वारा बाँधिन्छ, भारत !

सत्त्वं सुखे सञ्जयति रजः कर्मणि भारत ।
ज्ञानमावृत्य तु तमः प्रमादे सञ्जयत्युत (९)
सत्त्वले सुखमा तान्छ, रजले तान्छ कर्ममा
ज्ञान ढाकेर तमले तान्छ पार्थ, प्रमादमा ।
प्रमाद =. बहुलठ्ठीपन

रजस्तमश्चाभिभूय सत्त्वं भवति भारत ।
रजः सत्त्वं तमश्चैव तमः सत्त्वं रजस्तथा (१०)
रज-सत्व घटे अन्ध, तम-सत्त्व घटे रज ।
रज-अन्ध घटे सत्त्व गुण बढ्दछ भारत,
अन्ध = तमोगुण ।

सर्वद्वारेषु देहेऽस्मिन्प्रकाश उपजायते ।
ज्ञानं यदा तदा विद्याद्विवृद्धं सत्त्वमित्युत (११)
देहका सब ढोकामा प्रकाश जब पर्दछ,
त्यो बेला सत्त्वको सीमा अधिकाधिक बढ्दछ ।
प्रकाश = ज्ञानको प्रकाश

लोभः प्रवृत्तिरारम्भः कर्मणामशमः स्पृहा ।
रजस्येतानि जायन्ते विवृद्धे भरतर्षभ (१२)
चेष्टा, लोभ र आकांक्षा, कर्मारम्भ र वासना,
रजोगुण बढे बढ्छन् यस्ता प्रवृत्ति अर्जुन ।

अप्रकाशोऽप्रवृत्तिश्च प्रमादो मोह एव च ।
तमस्येतानि जायन्ते विवृद्धे कुरुनन्दन (१३)
अहं, मोह, कुचेष्टा र दुष्प्रवृत्तिहरू सब,
तम वृद्धि हुँदा आफैं बढ्दछन् हे पृथासुत !

यदा सत्त्वे प्रवृद्धे तु प्रलयं याति देहभृत् ।
तदोत्तमविदां लोकानमलान्प्रतिपद्यते (१४)
सत्त्वको वृद्धिमा देह जसले त्याग गर्दछ,
स्वर्गलोकादिको स्थान त्यसले प्राप्त गर्दछ ।

रजसि प्रलयं गत्वा कर्मसङ्गिषु जायते ।
तथा प्रलीनस्तमसि मूढयोनिषु जायते (१५)
कर्मठे नर जन्मन्छ रज धेरै हुँदा मरे,
जन्मन्छ नीच योनीमा तम वृद्धि हुँदा गए ।
कर्मठे = कर्मामा आसक्ति भएको व्यक्ति ।

कर्मणः सुकृतस्याहुः सात्त्विकं निर्मलं फलम् ।
रजसस्तु फलं दुःखमज्ञानं तमसः फलम् (१६)
सत्कर्म सत्त्व हो, दिन्छ यसले फल सात्त्विक,
रजको फल हो दुःख, अज्ञान तमको फल ।

सत्त्वात्सञ्जायते ज्ञानं रजसो लोभ एव च ।
प्रमादमोहौ तमसो भवतोऽज्ञानमेव च (१७)
सत्त्वमा ज्ञान बर्सन्छन्, रजमा लोभ-लालस,
जन्मन्छन् तममा मोह, कुचेष्टा, मूर्खता सब ।

ऊर्ध्वं गच्छन्ति सत्त्वस्था मध्ये तिष्ठन्ति राजसाः
जघन्यगुणवृत्तिस्था अधो गच्छन्ति तामसाः (१८)
जान्छन् सत्त्वगुणी माथि, बस्छन् राजस बीचमा,
तामसी गुणका मान्छे झर्दछन् यमलोकमा ।

नान्यं गुणेभ्यः कर्तारं यदा द्रष्टानुपश्यति ।
गुणेभ्यश्च परं वेत्ति मद्भावं सोऽधिगच्छति (१९)
गुण सत्त्वादि बाहेक कर्ता देख्दैन जो नर,
गुणभन्दा म टाढा छु भन्ने मैंसँग मिल्दछ ।

गुणानेतानतीत्य त्रीन्देही देहसमुद्भवान् ।
जन्ममृत्युजरादुःखैर्विमुक्तोऽमृतमश्नुते (२०)
नाघ्छ जो गुण सत्त्वादि, देह-उत्पत्ति कारक,
जन्म, मृत्यु, जरा-मुक्त भई अमर बन्दछ ।
जरा = बुढ्याइँ ।

अर्जुन उवाच
कैर्लिङ्गैस्त्रीन्गुणानेतानतीतो भवति प्रभो ।
किमाचारः कथं चैतांस्त्रीन्गुणानतिवर्तते (२१)
अर्जुनले भने
गुण नाघेर बस्नेक‍ो के हो लक्षण हे हरि !
आचार तिनको के हो, बन्छन् त्यस्तो कसोगरी !

श्रीभगवानुवाच
प्रकाशं च प्रवृत्तिं च मोहमेव च पाण्डव ।
न द्वेष्टि सम्प्रवृत्तानि न निवृत्तानि काङ्क्षति (२२)
भगवान्ले भने
प्रकाश, माेह, आसक्ति जस्ता भाव पृथासुत !
पाएमा न घृणा गर्छ, नपाए न त खोज्दछ ।

उदासीनवदासीनो गुणैर्यो न विचाल्यते ।
गुणा वर्तन्त इत्येव योऽवतिष्ठति नेङ्गते (२३)
साक्षीसमान गुणले पार्न सक्तैन पीडित,
गुण नै गुणमा रम्छ, जानेमा बन्छ सुस्थिर ।

समदुःखसुखः स्वस्थः समलोष्टाश्मकाञ्चनः ।
तुल्यप्रियाप्रियो धीरस्तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः (२४)
सुख-दुःख तथा माटो, ढुङ्गा, स्वर्ण, प्रियाप्रिय,
निन्दा र स्तुतिमा एक-भाव देख्दछ पण्डित ।
प्रियाप्रिय = प्रिय र अप्रिय । पण्डित = ज्ञानी ।

मानापमानयोस्तुल्यस्तुल्यो मित्रारिपक्षयोः ।
सर्वारम्भपरित्यागी गुणातीतः स उच्यते (२५)
शत्रु-मित्र तथा मान-अपमान बराबर
देख्ने कर्तापन त्यागी नै गुणातीत बन्दछ ।

मां च योऽव्यभिचारेण भक्तियोगेन सेवते ।
स गुणान्समतीत्येतान्ब्रह्मभूयाय कल्पते (२६)
एकस्वामी योगद्वारा जो मेरो भक्ति गर्दछ,
त्यसले गुणलाई नै नाघेर ब्रह्म भेट्दछ ।
एकस्वामी = पतिव्रत
।
ब्रह्मणो हि प्रतिष्ठाहममृतस्याव्ययस्य च ।
शाश्वतस्य च धर्मस्य सुखस्यैकान्तिकस्य च ।। (२७)
किनकि त्यो परब्रह्म, अक्षय्य, अजरामर,
स्थायी धर्म र एकान्त-सुखको म हुँ आश्रय ।

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायांयोगशास्त्रे
श्रीकृष्णार्जुनसंवादे गुणत्रयविभागयोगो नामचतुर्दशोऽध्यायः । हरिः ॐ तत् सत्