चतुर्थोध्यायः

ज्ञानकर्मसन्यासयोग

श्रीभगवानुवाच
इमं विवस्वते योगं प्रोक्तवानहमव्ययम् ।
विवस्वान्मनवे प्राह मनुरिक्ष्वाकवेऽब्रवीत् (१)
भगवान्ले भने
मबाट सूर्यले योग सिके र मनुमा भने,
मनुले पनि सो शिक्षा राजा इक्ष्वाकुमा दिए।

एवं परम्पराप्राप्तमिमं राजर्षयो विदुः ।
स कालेनेह महता योगो नष्टः परन्तप (२)
राजर्षिहरुले जाने परम्परित योग यो,
धेरै काल बिते-पश्चात्, पार्थ ! नष्ट स्वयं भयो ।

स एवायं मया तेऽद्य योगः प्रोक्तः पुरातनः ।
भक्तोऽसि मे सखा चेति रहस्यं ह्येतदुत्तमम् (३)
त्यसैले नै भनें आज मैले योग पुरातन-
रहस्य, भक्त ठानेर, साथी मानेर उत्तम ।

अर्जुन उवाच
अपरं भवतो जन्म परं जन्म विवस्वतः ।
कथमेतद्विजानीयां त्वमादौ प्रोक्तवानिति (४)
अर्जुनले भने
पहिले जन्मिए सूर्य अहिले जन्मियौ तिमी,
कसरी सृष्टिका बेला उपदेष्टा भयौ अनि !

श्रीभगवानुवाच
बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।
तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्थ परन्तप (५)
भगवान्ले भने
बिते तिम्रा तथा मेरा अनेकौं जन्म अर्जुन !
म संझन्छु सबै जन्म, सम्झन्नौ हे धनञ्जय !

अजोऽपि सन्नव्ययात्मा भूतानामीश्वरोऽपि सन् ।
प्रकृतिं स्वामधिष्ठाय सम्भवाम्यात्ममायया (६)
अजन्मा अविनाशी हुँ, प्राणीको ईश नै तर,
प्रकृति वशमा राखी मायाले जन्म लिन्छु म ।

यदा यदा हि धर्मस्य ग्लानिर्भवति भारत ।
अभ्युत्थानमधर्मस्य तदात्मानं सृजाम्यहम् (७)
जहिले जहिले धर्म नासिन्छ, पाप बढ्दछ,
धर्म रक्षा गर्न आफैं जन्म लिन्छु म, भारत !

परित्राणाय साधूनां विनाशाय च दुष्कृताम् ।
धर्मसंस्थापनार्थाय सम्भवामि युगे युगे (८)
गर्न सज्जनको रक्षा, विनाश गर्न दुष्टको,
युगैपिछे म जन्मन्छु स्थापना गर्न धर्मको ।

जन्म कर्म च मे दिव्यमेवं यो वेत्ति तत्वतः ।
त्यक्त्वा देहं पुनर्जन्म नैति मामेति सोऽर्जुन (९)
दिव्य जन्म-क्रिया मेरो जसले पूर्ण जान्दछ,
मृत्युपछि पुनर्जन्म हुन्न, मैंसँग मिल्दछ ।
क्रिया = कर्म ।

वीतरागभय क्रोधा मन्मया मामुपाश्रिताः ।
बहवो ज्ञानतपसा पूता मद्भावमागताः (१०)
अनुराग, भय, क्रोध त्याग्ने मेरा उपासक
धेरैले तप-प्रज्ञाले पाए मेरो परम्पद ।

ये यथा मां प्रपद्यन्ते तांस्तथैव भजाम्यहम् ।
मम वर्त्मानुवर्तन्ते मनुष्याः पार्थ सर्वशः (११)
भावानुसार जे भज्छन् फल दिन्छु त्यही म त
मेरा पछि सबै मान्छे हिंड्दछन्, हे पृथासुत !

काङ्क्षन्तः कर्मणां सिद्धिं यजन्त इह देवताः ।
क्षिप्रं हि मानुषे लोके सिद्धिर्भवति कर्मजा (१२)
कर्मको सिद्धिका लागि गर्छन् पूजन देवको
मनुष्यलोकमा चाँडै फल मिल्दछ कर्मको ।

चातुर्वण्र्यंं मया सृष्टं गुणकर्मविभागशः ।
तस्य कर्तारमपि मां विद्ध्यकर्तारमव्ययम् (१३)
चार वर्ण गरें सृष्टि गुणकर्मानुसारले
त्यस्को कर्ता स्वयं मैं हुँ, अकर्ता हुँ ननासिने ।

न मां कर्माणि लिम्पन्ति न मे कर्मफले स्पृहा ।
इति मां योऽभिजानाति कर्मभिर्न स बध्यते (१४)
मभित्र फल आसक्ति, मभित्र कर्मबन्धन–
हुदैन, यो बुझे पश्चात् बाधिन्न कर्मले जन ।

एवं ज्ञात्वा कृतं कर्म पूर्वैरपि मुमुक्षुभिः ।
कुरु कर्मैव तस्मात्वं पूर्वैः पूर्वतरं कृतम् (१५)
यस्तो जानेर कर्तव्य गर्दथे अघिका मुनि,
तिनकै पछि लागेर गर कर्म तिमी पनि ।

किं कर्म किमकर्मेति कवयोऽप्यत्र मोहिताः ।
तत्ते कर्म प्रवक्ष्यामि यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्। (१६)
बुद्धिमान् पनि जान्दैनन् के हो कर्म ! अकर्म के !
त्यो म भन्दछु, जो जाने कर्मबन्धन छुटछ है ।

कर्मणो ह्यपि बोद्धव्यं बोद्धव्यं च विकर्मणः ।
अकर्मणश्च बोद्धव्यं गहना कर्मणो गतिः (१७)
कर्म के हो जान्नुपर्छ, जान्नुपर्छ विकर्म के !
छ गूढ कर्मको बाटो, जान्नुपर्छ अकर्म के !

कर्मण्यकर्म यः पश्येदकर्मणि च कर्म यः ।
स बुद्धिमान्मनुष्येषु स युक्तः कृत्स्नकर्मकृत् (१८)
अकर्ममा कर्म देख्छ, कर्मभित्र अकर्म जो,
सो, ज्ञानी नरमध्येमा कर्म-योगी मनुष्य हो ।

यस्य सर्वे समारम्भाः कामसंकल्पवर्जिताः ।
ज्ञानाग्निदग्धकर्माणं तमाहुः पंडितं बुधाः (१९)
जसले फलको आशा नराखी कर्म गर्दछ,
ज्ञानाग्निमा डढी कर्म सो ज्ञानी कहलाउँछ ।

त्यक्त्वा कर्मफलासङ्गं नित्यतृप्तो निराश्रयः ।
कर्मण्यभिप्रवृत्तोऽपि नैव किञ्चित्करोति सः (२०)
स्वकर्म फल त्यागेर सन्तोषी नित्य बन्छ जो,
कर्ममा व्यस्त रहने अकर्मी नर हुन्छ त्यो ।

निराशीर्यतचित्तात्मा त्यक्तसर्वपरिग्रहः ।
शारीरं केवलं कर्म कुर्वन्नाप्नोति किल्बिषम् (२१)
अनासक्त, तथा चित्त-स्थिर, स्वामित्व-त्यागले
देह-निर्वाहको कर्म गर्ने निष्पाप हुन्छ है ।

यदृच्छालाभसंतुष्टो द्वन्द्वातीतो विमत्सरः ।
समः सिद्धावसिद्धौ च कृत्वापि न निबध्यते (२२)
छ आफ्नो आयमा तुष्ट, रिस-द्वन्द्वबिना छ जो,
हानी र लाभमा एकै देख्छ, निर्बन्ध हुन्छ त्यो ।

गतसङ्गस्य मुक्तस्य ज्ञानावस्थितचेतसः ।
यज्ञायाचरतः कर्म समग्रं प्रविलीयते (२३)
स्थिर चित्त छ प्रज्ञामा, अनासक्त र मुक्त छ,
यज्ञ गर्छ भने नाश बन्छन् कर्महरू सब ।

ब्रह्मार्पणं ब्रह्म हविर्ब्रह्माग्नौ ब्रह्मणा हुतम् ।
ब्रह्मैव तेन गन्तव्यं ब्रह्मकर्मसमाधिना (२४)
सुरो ब्रह्म, चरु ब्रह्म, घिउ, ब्राह्मण ब्रह्म हुन्,
गरिने कर्म हो ब्रह्म, कर्ता, फलादि ब्रह्म हुन् ।

दैवमेवापरे यज्ञं योगिनः पर्युपासते ।
ब्रह्माग्नावपरे यज्ञं यज्ञेनैवोपजुह्वति (२५)
यज्ञले गर्दछन् कोही देवताको उपासना,
कोही ब्रह्माग्निमा गर्छन् ध्यान-यज्ञ उपासना ।

श्रोत्रादीनीन्द्रियाण्यन्ये संयमाग्निषु जुह्वति ।
शब्दादीन्विषयानन्य इन्द्रियाग्निषु जुह्वति (२६)
कोही संयम-आगामा ज्ञान-इन्द्रिय होम्दछन्
कोही इन्द्रिय-आगामा विषयेन्द्रिय होम्दछन् ।

सर्वाणीन्द्रियकर्माणि प्राणकर्माणि चापरे ।
आत्मसंयमयोगाग्नौ जुह्वति ज्ञानदीपिते (२७)
कोही इन्द्रियका कर्म, प्राणकर्महरू सब,
आत्मसंयम-आगामा होम्छन् ज्ञान-प्रकाशित ।

द्रव्ययज्ञास्तपोयज्ञा योगयज्ञास्तथापरे ।
स्वाध्यायज्ञानयज्ञाश्च यतयः संशितव्रताः (२८)
गर्छन् संपत्तिले यज्ञ , तपले, योगले कुनै,
गर्छन् स्वाध्यायले यज्ञ ज्ञानले, व्रतले कुनै ।

अपाने जुह्वति प्राणं प्राणेऽपानं तथापरे ।
प्राणापानगती रुद्ध्वा प्राणायामपरायणाः (२९)
होम्छन् अपानमा प्राण, अपान प्राणमा कुनै,
दुवैको गति रोकेर समाधि लाउँछन् कुनै,

अपरे नियताहाराः प्राणान्प्राणेषु जुह्वति ।
सर्वेऽप्येते यज्ञविदो यज्ञक्षपितकल्मषाः (३०)
प्राणमा प्राण नै होम्छन् निराहार बसी कुनै,
यी योगी यज्ञका ज्ञाता निष्पाप बन्दछन् सबै ।

यज्ञशिष्टामृतभुजो यान्ति ब्रह्म सनातनम् ।
नायं लोकोऽस्त्ययज्ञस्य कुतोऽन्यः कुरुसत्तम (३१)
खाएर यज्ञको शेष पुग्छन् ब्रह्म सनातन,
जो गर्दैन यहाँ यज्ञ सो दुःखी बन्छ अर्जुन !

एवं बहुविधा यज्ञा वितता ब्रह्मणो मुखे ।
कर्मजान्विद्धि तान्सर्वानेवं ज्ञात्वा विमोक्ष्यसे (३२)
यसरी वेदवाणीमा धेरै यज्ञ बताइए,
कर्म हो तिनको स्रोत, यो जानी मुक्त बन्नु है ।

श्रेयान्द्रव्यमयाद्यज्ञाज्ज्ञानयज्ञः परन्तप ।
सर्वं कर्माखिलं पार्थ ज्ञाने परिसमाप्यते (३३)
पैसाको यज्ञभन्दा त ज्ञानयज्ञ विशाल छ,
सबै कर्म यहाँ पार्थ, ज्ञानमा पूर्ण बन्दछ ।

तद्विद्धि प्रणिपातेन परिप्रश्नेन सेवया ।
उपदेक्ष्यन्ति ते ज्ञानं ज्ञानिनस्तत्वदर्शिनः (३४)
पाउमा दण्डवत् सेवा गरी प्रश्न गरेपछि,
तत्त्वदर्शी र ज्ञानीले दिन्छन् ज्ञान सरासरि ।

यज्ज्ञात्वा न पुनर्मोहमेवं यास्यसि पाण्डव ।
येन भुतान्यशेषेण द्रक्ष्यस्यात्मन्यथो मयि (३५)
सो तत्त्वज्ञान जान्नाले मोह हुन्न पृथासुत !
प्राणीहरू तिमीभित्र र ममा देख्दछौ सब ।

अपि चेदसि पापेभ्यः सर्वेभ्यः पापकृत्तमः ।
सर्वं ज्ञानप्लवेनैव वृजिनं सन्तरिष्यसि (३६)
अरू पापीहरूभन्दा धेरै पाप गरे पनि,
ज्ञान नाउ चढी पाप–समुद्र तर्दछौ तिमी ।

यथैधांसि समिद्धोऽग्निर्भस्मसात्कुरुतेऽर्जुन
ज्ञानाग्निः सर्वकर्माणि भस्मसात्कुरुते तथा (३७)
अग्निले जसरी पार्थ ! समिधा भस्म गर्दछ,
ज्ञानाग्निले सबै कर्म त्यसरी भस्म पार्दछ ।

न हि ज्ञानेन सदृशं पवित्रमिह विद्यते ।
तत्स्वयं योगसंसिद्धः कालेनात्मनि विन्दति (३८)
ज्ञानझैं विश्वमा केही पवित्र छैन निश्चय,
योगको पूर्णतापश्चात् आत्माले बोध गर्दछ ।

श्रद्धावाँल्लभते ज्ञानं तत्परः संयतेन्द्रियः ।
ज्ञानं लब्धवा परां शान्तिमचिरेणाधिगच्छति (३९)
जितेन्द्रिय र श्रद्धावान् व्यक्तिले ज्ञान पाउँछ
ज्ञान प्राप्त हुनासाथ तुरुन्त शान्ति मिल्दछ ।

अज्ञश्चाश्रद्दधानश्च संशयात्मा विनश्यति ।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः (४०)
अज्ञानी, संशयी, श्रद्धा नहुने नष्ट बन्दछन्,
यस्ता सन्दिग्ध मान्छेले सर्वत्र दुःख पाउँछन् ।

योगसन्न्यस्तकर्माणं ज्ञानसञ्छिन्न संशयम् ।
आत्मवन्तं न कर्माणि निबध्नन्ति धनञ्जय (४१)
फलको आस गर्दैन, ज्ञानी, संशयहीन छ-
भने स्व-कर्म डोरीले बाध्न सक्दैन पाण्डव !

तस्मादज्ञानसम्भूतं हृत्स्थं ज्ञानासिनात्मनः ।
छित्वैनं संशयं योगमातिष्ठोत्तिष्ठ भारत (४२)
मनको अन्ध-अज्ञानबाट उत्पन्न संशय-
काटी ज्ञानास्त्रले योग समाई उठ भारत !

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानकर्मसन्न्यासयोगो नाम चतुर्थोऽध्यायः । हरिः ॐ तत् सत् ।