एकादशोध्यायः

विश्वरूपदर्शनयोग

अर्जुन उवाच
मदनुग्रहाय परमं गुह्यमध्यात्मसञ्ज्ञितम् ।
यत्त्वयोक्तं वचस्तेन मोहोऽयं विगतो मम (१)
अर्जुनले भने
अनुग्रह गरी गोप्य उच्च अध्यात्म ज्ञान जो,
तिमीबाट सुनेँ, यस्ले मेरो मोह सबै गयो ।

भवाप्ययौ हि भूतानां श्रुतौ विस्तरशो मया ।
त्वतः कमलपत्राक्ष माहात्म्यमपि चाव्ययम् (२)
विस्तारले तिमीबाट सृष्टि, स्थिति तथा लय
सुने हे पद्मपत्राक्ष ! तिम्रो माहात्म्य अक्षय ।

एवमेतद्यथात्थ त्वमात्मानं परमेश्वर ।
द्रष्टुमिच्छामि ते रूपमैश्वरं पुरुषोत्तम (३)
जे जस्तो भन्दछौ कृष्ण ! आफूबारे, यथार्थ छ,
परन्तु, हेर्न चाहन्छु तिम्रो त्यो रूप ऐश्वर.।

मन्यसे यदि तच्छक्यं मया द्रष्टुमिति प्रभो ।
योगेश्वर ततो मे त्वं दर्शयात्मानमव्ययम् (४)
ठान्दछौ, यदि त्यो रूप सकिन्छ हेर्न, केशव–
भने, कृपा गरी तिम्रो देखाऊ रूप अव्यय !

श्रीभगवानुवाच
पश्य मे पार्थ रूपाणि शतशोऽथ सहस्रशः ।
नानाविधानि दिव्यानि नानावर्णाकृतीनि च (५)
भगवान्ले भने
विभिन्न दिव्य, आकार, वर्ण आदि अनेकन,
सयौं तथा हजारौं यी स्वरूप हेर अर्जुन !

पश्यादित्यान्वसून्रुद्रानश्विनौ मरुतस्तथा ।
बहून्यदृष्टपूर्वाणि पश्याश्चर्याणि भारत (६)
हे पार्थ ! वसु, आदित्य, हावा, रुद्र र अश्विनि,
हेर आश्चर्यलेयुक्त नदेखेका कुरा तिमी ।

इहैकस्थं जगत्कृत्स्नं पश्याद्य सचराचरम् ।
मम देहे गुडाकेश यच्चान्यद्द्रष्टुमिच्छसि (७)
मेरा शरीरमा हेर्न जेजे इच्छा छ अर्जुन !
यो एकै स्थानमा हेर सारा विश्व चराचर,

न तु मां शक्यसे द्रष्टुमनेनैव स्वचक्षुषा ।
दिव्यं ददामि ते चक्षुः पश्य मे योगमैश्वरम् (८)
मलाई देख्न सक्दैनौ यी तिम्रा चर्म–चक्षुले
म दिव्य–दृष्टि नै दिन्छु, हेर ऐश्वर–योगले ।

सञ्जय उवाच
एवमुक्त्वा ततो राजन्महायोगेश्वरो हरिः ।
दर्शयामास पार्थाय परमं रूपमैश्वरम् (९)
सञ्जयले भने
यति भनेर योगेश कृष्णजीले त्यहाँ, नृप !
देखाए पार्थलाई सो विश्वरूप अलौकिक ।

अनेकवक्त्रनयनमनेकाद्भुतदर्शनम् ।
अनेकदिव्याभरणं दिव्यानेकोद्यतायुधम् (१०)
अनेक मुख, आँखा छन्, दृश्य लाग्दछ अद्भुत,
शरीरमा अनेकौं छन् गहना, दिव्य आयुध ।

दिव्यमाल्याम्बरधरं दिव्यगन्धानुलेपनम् ।
सर्वाश्चर्यमयं देवमनन्तं विश्वतोमुखम् (११)
दिव्य माला तथा वस्त्र–युक्त चन्दन–लेपले
अचम्म देखिने देव अनन्त विश्वरूप हे !

दिवि सूर्यसहस्रस्य भवेद्युगपदुत्थिता ।
यदि भाः सदृशी सा स्याद्भासस्तस्य महात्मनः (१२)
एकै पटक लागेका हजारौं सूर्यको प्रभा,
प्रभुका ज्योतिसामुन्ने न्यून देखिन्छ सर्वदा ।

तत्रैकस्थं जगत्कृत्स्नं प्रविभक्तमनेकधा ।
अपश्यद्देवदेवस्य शरीरे पाण्डवस्तदा (१३)
सबै ब्रह्माण्डका सारा देवता कृष्ण–देहमा,
एउटै स्थानमा देखे पाण्डुका पुत्रले त्यहाँ ।

ततः स विस्मयाविष्टो हृष्टरोमा धनञ्जयः ।
प्रणम्य शिरसा देवं कृताञ्जलिरभाषत (१४)
अति विस्मयका साथ रोमाञ्चित भईकन,
ढोगेर शिरले, हात-जोडी बोले धनञ्जय ।

पश्यामि देवांस्तव देव देहे
सर्वांस्तथा भूतविशेषसङ्घान् ।
ब्रह्माणमीशं कमलासनस्थ–
मृषींश्च सर्वानुरगांश्च दिव्यान् (१५)
म देवता देख्दछु देहभित्र
तथा सबै जीवहरू विचित्र,
श्रीरुद्र, पद्माशन ब्रह्मदेव
देख्दैछु ऋष्यादि र दिव्य सर्प ।

अनेकबाहूदरवक्त्रनेत्रं
पश्यामि त्वां सर्वतोऽनन्तरूपम् ।
नान्तं न मध्यं न पुनस्तवादिं
पश्यामि विश्वेश्वर विश्वरूप (१६)
अनेक आँखा, मुख पेट हात,
देखिन्छ चारैतिर रूप मात्र ।
न देख्छु प्रारम्भ न मध्य, अन्त
विशाल विश्वेश्वर ! छौ अनन्त ।

किरीटिनं गदिनं चक्रिणं च
तेजोराशिं सर्वतो दीप्तिमन्तम् ।
पश्यामि त्वां दुर्निरीक्ष्यं समन्ता–
द्दीप्तानलार्कद्युतिमप्रमेयम् (१७)
कौमोदकी चक्र किरीटिधारी
सर्वत्र तेजोमय पुञ्ज भारी ।
छ अग्निको ज्योति र सूर्य ताप
तथापि देख्दैछु म कष्टसाथ ।

त्वमक्षरं परमं वेदितव्यं
त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
त्वमव्ययः शाश्वतधर्मगोप्ता
सनातनस्त्वं पुरुषो मतो मे (१८)
प्रभो तिमी अक्षर, ज्ञानगम्य,
यो विश्वका आश्रय छौ सुरम्य ।
ननासिने, नित्य, र धर्मपाल,
म ठान्छु, हाै शाश्वत सर्वकाल ।

अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्य–
मनन्तबाहुं शशिसूर्यनेत्रम् ।
पश्यामि त्वां दीप्तहुताशवक्त्रं
स्वतेजसा विश्वमिदं तपन्तम् (१९)
न आदि देखिन्छ न मध्य अन्त
आँखा शशी-सूर्य, अनन्त हात ।
म देख्छु तिम्रा मुखमा छ आगो,
यो विश्व नै दन्दनि बल्न लाग्यो ।

द्यावापृथिव्योरिदमन्तरं हि
व्याप्तं त्वयैकेन दिशश्च सर्वाः ।
दृष्ट्वाद्भुतं रूपमुग्रं तवेदं
लोकत्रयं प्रव्यथितं महात्मन् (२०)
आकाश पृथ्वीबिच यत्रतत्र,
ढाक्यौ तिमीले सब दिग्दिगन्त ।
देखेर यो अद्भुत उग्र रूप,
थरर्र काम्यो डरले त्रिलोक ।

अमी हि त्वां सुरसङ्घा विशन्ति
केचिद्भीताः प्राञ्जलयो गृणन्ति ।
स्वस्तीत्युक्त्वा महर्षिसिद्धसङ्घाः
स्तुवन्ति त्वां स्तुतिभिः पुष्कलाभिः (२१)
पस्छन् मुखैमा सुरसंघ स्वात्त,
जोड्छन कुनैले भयभीत हात,
गर्छन् महर्षि स्तुति, सिद्ध स्वस्ति–
भन्छन् तथा गाउँदछन् सुकीर्ति,

रुद्रादित्या वसवो ये च साध्या
विश्वेऽश्विनौ मरुतश्चोष्मपाश्च ।
गंधर्वयक्षासुरसिद्धसङ्घा
वीक्षन्ते त्वां विस्मिताश्चैव सर्वे (२२)
आदित्य, आठै वसु, साध्य, रुद्र
गन्धर्व, दैत्यादि र यक्ष, सिद्ध,
मरुत् तथा अश्विनि, पितृ–देव ।
त्यो रूप हेर्छन् सब ट्वाल्लिएर ।

रूपं महत्ते बहुवक्त्रनेत्रं
महाबाहो बहुबाहूरुपादम् ।
बहूदरं बहुदंष्ट्राकरालं
दृष्ट्वा लोकाः प्रव्यथितास्तथाहम् (२३)
अनेक गोडा, मुख, हात, नेत्र,
र पेट, दाह्रा विकराल, जाँघ ।
इत्यादिले युक्त स्वरूप देख्ता
छ लोक उद्विग्न, म के बचौंला !

नभःस्पृशं दीप्तमनेकवर्णं
व्यात्ताननं दीप्तविशालनेत्रम् ।
दृष्टवा हि त्वां प्रव्यथितान्तरात्मा
धृतिं न विन्दामि शमं च विष्णो (२४)
आकाश चुम्ने झलमल्ल रूप,
आँखा ठुला छन्, मुख झन् ठूलो छ ।
देखेर यस्तो, भयले विचेत-
भएँ, हट्यो शान्ति र धैर्य कृष्ण !

दंष्ट्राकरालानि च ते मुखानि्
दृष्ट्वैव कालानलसन्निभानि ।
दिशो न जाने न लभे च शर्म
प्रसीद देवेश जगन्निवास (२५)
कालाग्निझैं बल्दछ अग्नि घोर,
टल्किन्छ दाह्रा मुखभित्र धेर ।
दिशा कुनै जान्दिन, छैन हर्ष,
प्रसन्न होऊ न जगन्निवास !

अमी च त्वां धृतराष्ट्रस्य पुत्राः
सर्वे सहैवावनिपालसंघैः ।
भीष्मो द्रोणः सूतपुत्रस्तथासौ
सहास्मदीयैरपि योधमुख्यैः (२६)
जेठाबाका पुत्र दुर्योधनादि,
साथै पस्छन् भूमिका भूप आदि ।
भीष्म, द्रोणाचार्य कर्णादि धेर,
पस्छन् हाम्रा पक्षका युद्धवीर ।

वक्त्राणि ते त्वरमाणा विशन्ति
दंष्ट्राकरालानि भयानकानि ।
केचिद्विलग्ना दशनान्तरेषु
सन्दृश्यन्ते चूर्णितैरुत्तमाङ्गै (२७)
दाह्रा तिम्रा देखिंदै छन् कराल
पस्छन् सारा वीरयोद्धा हजार ।
कोही-कोही टाउका धुल्लिएर
अड्केका छन् दाँतमा च्यापिएर ।

यथा नदीनां बहवोऽम्बुवेगाः
समुद्रमेवाभिमुखा द्रवन्ति ।
तथा तवामी नरलोकवीरा
विशन्ति वक्त्राण्यभिविज्वलन्ति (२८)
जस्तै नदीका जलवेग धारा
जान्छन् समुद्रैतिर भेट्न सारा,
त्यस्तै अनेकौं नरलोक श्रेष्ठ-
पस्छन् बलेका मुखभित्र स्वाट्ट ।

यथा प्रदीप्तं ज्वलनं पतङ्गा
विशन्ति नाशाय समृद्धवेगाः ।
तथैव नाशाय विशन्ति लोका–
स्तवापि वक्त्राणि समृद्धवेगाः (२९)
जस्तै बलेको अनल–प्रवेश–
गरेर नासिन्छ स्वयं पतङ्ग,
त्यस्तै स्वयं नासिन लोक सारा,
सवेग बन्छन् मुखको अहारा ।

लेलिह्यसे ग्रसमानः समन्ता–
ल्लोकान्समग्रान्वदनैज्र्वलद्भिः ।
तेजोभिरापूर्य जगत्समग्रं
भासस्तवोग्राः प्रतपन्ति विष्णो (३०)
निल्छौ बलेको मुखभित्र विश्व
र स्वाद लिन्छौ मुखमा समस्त ।
तिम्रो प्रभा झल्मल तेजले त
ब्रह्माण्ड हे, कृष्ण ! डढाउँदैछ ।

आख्याहि मे को भवानुग्ररूपो
नमोऽस्तु ते देववर प्रसीद ।
विज्ञातुमिच्छामि भवन्तमाद्यं
न हि प्रजानामि तव प्रवृत्तिम् (३१)
को हौ बताऊ, विकराल–वर्ण !
प्रणाम मेरो छ बन प्रसन्न !
चाहन्छु जान्न प्रभु आदि–देव,
स्वभाव तिम्रो रति छैन बोध

श्रीभगवानुवाच
कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो
लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः ।
ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे
येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः (३२)
भगवान्ले भने
हुँ काल लोक क्षयमा पसेको,
यो लोक-संहारक भै बसेको ।
तिमी बाँचे पनि मर्छन् सबै यी
या पक्षका हुन् अथवा विपक्षी ।

तस्मात्त्वमुक्तिष्ठ यशो लभस्व
जित्वा शत्रून्भुङ्क्ष्व राज्यं समृद्धम् ।
मयैवैते निहताः पूर्वमेव
निमित्तमात्रं भव सव्यसाचिन् (३३)
उठेर चाँडै, गर कीर्तिलाभ,
वैरी जिती भोग समृद्ध राज्य ।
मबाट सारा सकिए सिनित्त,
हे सव्यसाची बनिद्यौ निमित्त !

द्रोणं च भीष्मं च जयद्रथं च
कर्णं तथान्यानपि योधवीरान् ।
मया हतांस्त्वं जहि मा व्यथिष्ठा
युध्यस्व जेतासि रणे सपत्नान् (३४)
जयद्रथ, द्रोण र कर्ण, भीष्म
तथा अनेकौं अरु युद्ध-वीर ।
मरे मद्वारा, भय त्याग, मार
जित्छौ लडे शत्रु, हुदैन हार ।

सञ्जय उवाच
एतच्छ्रुवा वचनं केशवस्य
कृतांजलिर्वेपमानः किरीटी ।
नमस्कृत्वा भूय एवाह कृष्णं
सगद्गदं भीतभीतः प्रणम्य (३५)
सञ्जयले भने
यस्ता वाणी कृष्णजीका सुनेर,
काम्दै काम्दै हात जोडी नुहेर,
दोहोर्याई वन्दना कृष्णलाई–
गर्दै, भन्छन् पार्थ सारै डराई ।

अर्जुन उवाच
स्थाने हृषीकेश तव प्रकीर्त्या
जगत्प्रहृष्यत्यनुरज्यते च ।
रक्षांसि भीतानि दिशो द्रवन्ति
सर्वे नमस्यन्ति च सिद्धसङ्घाः (३६)
अर्जुनले भने
हे कृष्ण तिम्रो गुण गान गाई
सारा जगत् तुष्ट छ हर्ष छायी ।
भाग्छन् नहेरी भयभीत दैत्य,
प्रणाम गर्छन् सब सिद्ध–मर्त्य ।

कस्माच्च ते न नमेरन्महात्मन्
गरीयसे ब्रह्मणोऽप्यादिकर्त्रे ।
अनन्त देवेश जगन्निवास
त्वमक्षरं सदसत्तत्परं यत् (३७)
ब्रह्मा-पिता हौ गुरुज्ञान दाता,
गर्दैन को वन्दन ! हे महात्मा !
अनन्त देवेश जगन्निवास !
अक्षय्य छौ, सत् र असत्, अपार ।

त्वमादिदेवः पुरुषः पुराण–
स्त्वमस्य विश्वस्य परं निधानम् ।
वेत्तासि वेद्यं च परं च धाम
त्वया ततं विश्वमनन्तरूप (३८)
तिमी पुरानो नर आदिदेव,
यो विश्वका हौ प्रभु मूल फेद ।
ज्ञाता परंधाम र ज्ञानगम्य
छौ व्याप्त सर्वत्र असीम रम्य ।

वायुर्यमोऽग्निर्वरुणः शशाङ्कः
प्रजापतिस्त्वं प्रपितामहश्च ।
नमो नमस्तेऽस्तु सहस्रकृत्वः
पुनश्च भूयोऽपि नमो नमस्ते (३९)
आगो र हावा, यम, चन्द्रदेव,
ब्रह्मा–पिता, दक्ष तथा जलेश ।
लेऊ नमस्कार हजार बार,
प्रणाम अर्पन्छु म बारबार ।
जलेश = वरुण ।

नमः पुरस्तादथ पृष्ठतस्ते
नमोऽस्तु ते सर्वत एव सर्व ।
अनन्तवीर्यामितविक्रमस्त्वं
सर्वं समाप्नोषि ततोऽसि सर्वः (४०)
अगाडि ढोग्दैछु तथा पछाडि,
प्रणाम गर्दैछु म वारिपारि ।
अनन्त ऊर्जा प्रभु नै स्वयं हौ,
यो विश्वमा व्याप्त प्रभो ! तिमी छौ ।

सखेति मत्वा प्रसभं यदुक्तं
हे कृष्ण हे यादव हे सखेति ।
अजानता महिमानं तवेदं
मया प्रमादात्प्रणयेन वापि (४१)
प्रभाव तिम्रो नबुझी, नजानी,
ठानेर साथी हठ शब्द हानी ।
कि प्रेमले हो, कि त मूर्खताले
भने सखा ! यादव ! कृष्ण काले !

यच्चावहासार्थमसत्कृतोऽसि
विहारशय्यासनभोजनेषु ।
एकोऽथवाप्यच्युत तत्समक्षं
तत्क्षामये त्वामहमप्रमेयम् (४२)
सुत्दा र खाँदा र विहार गर्दा,
एक्लै हुँदा वा अरुमाझ पर्दा,
हँसी मजामा अपमान मैले–
गरें, क्षमा माग्दछु कृष्ण ! ऐले ।

पितासि लोकस्य चराचरस्य
त्वमस्य पूज्यश्च गुरुर्गरीयान् ।
न त्वत्समोऽस्त्यभ्यधिकः कुतोऽन्यो
लोकत्रयेऽप्यप्रतिमप्रभाव (४३)
यो विश्वको एक पिता तिमी हौ,
संसारको पूज्य गुरु स्वयं हौ ।
तिमीसरी छैन त्रिलोकभित्र–
भने कहाँ खोज्नु घनिष्ठ मित्र

तस्मात्प्रणम्य प्रणिधाय कायं
प्रसादये त्वामहमीशमीड्यम् ।l
पितेव पुत्रस्य सखेव सख्युः
प्रियः प्रियायार्हसि देव सोढुम् (४४)
छौ वन्द्य श्रीकृष्ण ! प्रसन्न पार्न
अष्टाङ्गले गर्दछु म प्रणाम ।
सखा–सखाझैं, सुतको पिताझैं,
सहू सबै दोष प्रिय–प्रियाझैं ।

अदृष्टपूर्वं हृषितोऽस्मि दृष्ट्वा
भयेन च प्रव्यथितं मनो मे ।
तदेव मे दर्शय देवरूपं
प्रसीद देवेश जगन्निवास (४५)
देखी नयाँ रूप खुसी भएँ म,
सन्त्रासले व्यग्र स्वयं बने म ।
भएर सन्तुष्ट जगन्निवास !
देखाइदेऊ अब देवरूप ।

किरीटिनं गदिनं चक्रहस्त–
मिच्छामि त्वां द्रष्टुमहं तथैव ।
तेनैव रूपेण चतुर्भुजेन
सहस्रबाहो भव विश्वमूर्ते (४६)
हजार–हाते प्रभु विश्वरूप !
गदा र चक्रादि किरीटयुक्त ।
उही भुजा चार स्वरूप तिम्रो,
म देख्न चाहन्छु, त्यही छ राम्रो ।

श्रीभगवानुवाच
मया प्रसन्नेन तवार्जुनेदं
रूपं परं दर्शितमात्मयोगात् ।
तेजोमयं विश्वमनन्तमाद्यं
यन्मे त्वदन्येन न दृष्टपूर्वम् (४७)
भगवान्ले भने
कृपा गरें अर्जुन ! योगद्वारा
अनन्त तेजोमय विश्व सारा
देख्यौ विराट् रूप स्वयं तिमीले
नदेखिएको अघि यो कसैले ।

न वेदयज्ञाध्ययनैर्न दानै–
र्न च क्रियाभिर्न तपोभिरुग्रैः ।
एवं रूपः शक्य अहं नृलोके
द्रष्टुं त्वदन्येन कुरुप्रवीर (४८)
यज्ञादि गर्दा अनि वेद पढ्दा
तथा क्रिया, दान, तपादि गर्दा
सकिन्न यो देख्न नृलोकभित्र
तिमीबिना, हे कुरुवंश–वीर ।

मा ते व्यथा मा च विमूढभावो
दृष्ट्वा रूपं घोरमीदृङ्ममेदम् ।
व्यपेतभीः प्रीतमनाः पुनस्त्वं
तदेव मे रूपमिदं प्रपश्य (४९)
देखी यस्तो घोर वा भीम रूप
देऊ त्यागी व्यग्रता, मूढभाव
छाडी चिन्ता प्रेममा चित्त लाई
सोही मेरो रूप लौ हेर भाइ !

इत्यर्जुनं वासुदेवस्तथोक्त्वा
स्वकं रूपं दर्शयामास भूयः ।
आश्वासयामास च भीतमेनं
भूत्वा पुनः सौम्यवपुर्महात्मा (५०)
यस्ता वाणी पार्थलाई भनेर
देखाए श्रीकृष्णले विष्णुरूप ।
थुम्थुम्याए पार्थ ठानेर त्रस्त,
आए आफ्नै रूपमा फेरि कृष्ण ।

अर्जुन उवाच
दृष्ट्वेदं मानुषं रूपं तव सौम्यं जनार्दन ।
इदानीमस्मि संवृत्तः सचेताः प्रकृतिं गतः (५१)
अर्जुनले भने
मनुष्य रूप यो शान्त तिम्रो देखेर केशव !
स्थिरचित्त भयो, आएँ पुरानै स्थितिमा अब ।

श्रीभगवानुवाच
सुदुर्दर्शमिदं रूपं दृष्टवानसि यन्मम ।
देवा अप्यस्य रूपस्य नित्यं दर्शनकाङ्क्षिणः (५२)
भगवान्ले भने
अति दुर्लभ यो मेरो देख्यौ स्वरूप अर्जुन !
देवता पनि चाहन्छन् यसैको नित्य दर्शन ।

नाहं वेदैर्न तपसा न दानेन न चेज्यया ।
शक्य एवं विधो द्रष्टुं दृष्टवानसि मां यथा (५३)
यस प्रकार जो मेरो देख्यौ रूप यहाँ, तर
वेद, दान, तपस्या र यज्ञले छैन संभव ।

भक्त्या त्वनन्यया शक्य अहमेवंविधोऽर्जुन ।
ज्ञातुं द्रष्टुं च तत्वेन प्रवेष्टुं च परन्तप (५४)
अनन्य भक्तिले मात्र यसरी, हे परन्तप !
जान्न, देख्न, तथा भित्र पस्न पाइन्छ अर्जुन !

मत्कर्मकृन्मत्परमो मद्भक्तः सङ्गवर्जितः ।
निर्वैरः सर्वभूतेषु यः स मामेति पाण्डव (५५)
अनासक्त र श्रद्धालु, मेरै भजनमा रत,
प्राणीमा जो छ निर्वैर, स‍ो मैंमा मिल्छ पाण्डव !

ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे

श्रीकृष्णार्जुनसंवादे विश्वरूपदर्शनयोगो नामैकादशोऽध्यायः । हरिः ॐ

तत् सत्